ΚΡΗΤΙΚΟ μόνο κατ΄ όνομα ΜΑΧΑΙΡΙ

To «μαιμού» Κρητικό μαχαίρι

Λάμες χοντροκομμένες και άτεχνες, ή πολύ λεπτές και ψεύτικες, πλαστικές θήκες και πλαστικές ή από διαφανές πλέξι-γκλας λαβές, που έχουν προσαρμοστεί βιαστικά και παράγωνα πάνω στο μαχαίρι.

Τι σχέση έχουν αυτές οι κακόγουστες κατασκευές με το περίφημο Κρητικό μαχαίρι?

Καμία, όπως καμία δεν έχουνε και τα περισσότερα ¨ασημωτά¨(μαχαίρια με ασημένια θήκη) τα οποία βρίσκονται στις βιτρίνες των κοσμηματοπωλείων, και τα οποία αν θα μπορούσε να τα δεί κάποιος από τους παλιούς γνήσιους μάστορες θα γελούσε περιφρονητικά.

Πρόκειται γιά μια ακόμα διαστρεύλωση της Κρητικής παράδοσης, για κακές τουριστικές απομιμήσεις, και δεν έχουν καμία σχέση με τα αυθεντικά, όπως θα δείξουμε παρακάτω.

Προέλευση (Από που ξεκίνησε το Κρητικό μαχαίρι?)

Πρώτα όμως ας μιλήσουμε για το πώς προήλθε το Κρητικό μαχαίρι.

Στα παραδοσιακά, προβιομηχανικά όπλα κάθε τόπου εκφράστηκαν εκτός από τις τεχνολογικές κατακτήσεις, και ο πολιτισμός, η αισθητική και οι δοξασίες του κάθε λαού. Αργότερα, μέσω των πολέμων και του εμπορίου οι αισθητικές αντιλήψεις και οι φόρμες αυτές ταξίδεψαν και επηρέασαν τα όπλα άλλων λαών.

Κάπως έτσι ξεκινάει και η ιστορία του κρητικού μαχαιριού όπως το ξέρουμε σήμερα.

Η μορφή του και η τεχνοτροπία του το εντάσσουν στην κατηγορία των «μπιτσάκ», είδος μαχαιριών της ισλαμικής ανατολής. Και στην Κρήτη αυτή την τουρκική λέξη χρησιμοποιούσαν όταν μιλούσαν γι αυτό. Μπιτσακτσής ήταν ο μαχαιράς και μπιτσακτσίδικα λέγονταν τα μαχαιράδικα.

Τουρκόηχη είναι και η ορολογία κάποιων επιμέρους μερών του μαχαιριού, όπως «καμτζές» (ή «περμανές») , «τσεμπερλίκι» κ.α.

Από ότι ξέρουμε μέχρι τώρα, φαίνεται πως ο πρόγονος του Κρητικού μαχαιριού ήρθε  μαζί με τους Τούρκους  με την κατάκτηση της Κρήτης το 1669. Δεν έχουμε στοιχεία για το πως ήτανε τα όπλα και τα μαχαίρια στη Κρήτη πριν αυτή τη χρονολογία, αλλά μάλλον ήταν του κλασσικού «ευρωπαικού» τύπου που χρησιμοποιούσαν οι Βενετσιάνοι που ήταν τότε κύριοι του νησιού.

Αλλά και η προφορική παράδοση μας μεταφέρει ότι την τέχνη, τουλάχιστον αυτή του ασημωτού μαχαιριού, την έφεραν στην Κρήτη «Τούρκοι καλφάδες»1 Επίσης προφορική παράδοση από τα Ζωνιανά Μυλοποτάμου μας μεταφέρει πως το «πρώτο Κρητικό μαχαίρι φτιάχθηκε στην Κρήτη 30 χρόνια μετά από την κατάκτηση της από τους Τούρκους»2

Εξ΄ άλλου βρίσκουμε πάρα πολλά κοινά στοιχεία στο σχήμα, στη διακόσμηση, και στο τρόπο κατασκευής των Κρητικών μαχαιριών με τα  γιαταγάνια, τα οποία ήταν τα κοντά σπαθιά που διέδωσαν οι Οθωμανοί στις περιοχές που κατάκτησαν, από την Αραβία ως τα Βαλκάνια και φυσικά την Ελλάδα.

Κατά μία πληροφορία που δεν μπόρεσα να εξακριβώσω, στην Ελλάδα η τέχνη της οπλουργικής φαίνεται ότι ήταν απαγορευμένη για τους Έλληνες, και την ασκούσαν Τούρκοι ή  Μουσουλμάνοι Αλβανοί. Η προφορική παράδοση στην Κρήτη υποστηρίζει ότι απαγορευόταν στους Χριστιανούς τεχνίτες να έχουν εργαστήρια μέσα στις πόλεις.3

Μπορεί όμως αυτή να είναι μια εξέλιξη που συνέβη στα τελευταία ταραγμένα χρόνια της Τουρκοκρατίας, καθώς οι Τούρκοι νοιώθοντας ότι χάνουν το παιχνίδι προσπάθησαν να προστατευτούν. Πάντως στο νησί βλέπουμε μια συνέχεια στο επάγγελμα του μαχαιρά από την εποχή της Ενετοκρατίας και μέχρι σήμερα αφού  η τοποθεσία των «μαχαιράδικων» στο Ηράκλειο εξακολουθεί να παραμένει στον ίδιο δρόμο! (οδός 1821)1

Φαίνεται πολύ πιθανό ότι από το μέρος του πληθυσμού είχε εξισλαμιστεί, ξεπήδησαν οι πρώτοι μάστορες οι οποίοι πήραν το κλασσικό Οθωμανικό μπιτσάκ και του έδωσαν μια μορφή ξεχωριστή, όπου πλέον όποιος αντικρίσει ένα Κρητικό μαχαίρι ανάμεσα σε δεκάδες άλλα «μπιτσάκ» μπορεί αμέσως και αλάθευτα να αναγνωρίσει ότι είναι από την Κρήτη.

Τα στοιχεία αυτά είναι ένας συνδυασμός όπου υπάρχουν περισσότερα του ενός, έως όλα, από τα παρακάτω χαρακτηριστικά, από τα οποία όμως  κάποια μπορούν να υπάρχουν μεμονωμένα και σε άλλα Βαλκανικά- Τουρκικά αγχέμαχα όπλα.

1) η λαβή που  σχεδόν πάντα τα «μανίκια» της σχηματίζουν V, με συγκεκριμένες αναλογίες. Παλαιότερα το άνοιγμα του V ήταν μικρότερο, ενώ στα νεώτερα μαχαίρια έχει γίνει πολύ πιο έντονο.

2) οι παραστάσεις με συγκεκριμένα σύμβολα και διακοσμητικά θέματα πάνω στη λάμα και στην ασημένια θήκη,

3)το σχήμα του «τσεμπερλικιού», (δηλαδή της μεταλλικής ταινίας που καλύπτει το διάστημα ανάμεσα στα δύο κόκαλα της λαβής) που φαρδαίνει ελαφρά καθώς ξεκινάει από τη ρίζα της λεπίδας και πηγαίνοντας προς την τρύπα της μασιάς, και το είδος της διακόσμησης πάνω του.

4) Η χρησιμοποίηση πάντα διπλών καρφιών (πύρων, περτσινιών) , συνήθως 3 σειρές, (ή και περισσότερων ανάλογα με το μέγεθος του μαχαιριού) για την στερέωση των μανικιών στη λαβή,

5) Το στόμιο της θήκης, που είναι πάντα κυλινδρικό, και που όταν είναι ξύλινη προστατεύεται από ένα μεταλλικό δαχτυλίδι,

6) το ότι τα θηκάρια όταν είναι ασημένια  έχουν πάντοτε στο τελείωμα την κεφαλή του φιδιού- δράκου, και είναι σκαλιστά, (καλεμιστά ή repousse= με τη «φουσκωτή» τεχνική) με έντονο και βαθύ σκάλισμα σε βαρύ φύλλο ασημιού και όχι εγχάρακτα σε λεπτό φύλλο όπως είναι άλλα βαλκανικά «μπιτσάκ». Πολύ συχνά ή κεφαλή του φιδιού θα είναι προσαρτημένη και στο τέλος του ξύλινου φουκαριού, συχνότερα στα παλαιότερα μαχαίρια..

7) το σχήμα της λεπίδας, με το ανασήκωμα της αιχμής σε σχήμα «τσαρουχιού», το φάρδεμα της ράχης της λεπίδας ώστε να σχηματίζει «Τ» και η διακόσμηση της ράχης με καλέμι, καθώς και

8) η ύπαρξη μιάς τσιμπίδας, της «μασιάς» που βρισκόταν χωμένη σε μια εσοχή στο πίσω μέρος του μαχαιριού, ανάμεσα στο V που σχηματίζουν τα 2 μανίκια.

Η ύπαρξης της ενσωματωμένης «μασιάς», (την οποία χρησιμοποιούσαν για να ανάψουν με κάρβουνάκια τον αργιλέ τους), είναι μια καθαρά Κρητική  επινόηση, που δεν συναντάται σε κανένα άλλο είδος μαχαίρι.

Πολλά αναπάντητα ερωτήματα για την προέλευση και την τεχνοτροπία

Βέβαια πολλές φορές όσον αφορά την καταγωγή κάποιων αντικειμένων  τα πράγματα είναι διαφορετικά από ότι αρχικά φαίνονται. Έτσι βλέπουμε παραστάσεις πάνω σε ασημένια θήκη κρητικού μαχαιριού, που εικονίζει την πάλη του λέοντα της Βενετίας με το φίδι που συμβολίζει τον εχθρό – Τούρκο, και που ανήκε σε Χριστιανό, οπότε αυτή η παράσταση λογικά θα πρέπει να έχει το πρότυπο της πριν το 1669. Ίσως όμως να μην μπορούμε να στηριχθούμε σε αυτά τα σύμβολα, μια που η εικόνα του λέοντα που τρώει το φίδι υπάρχει συχνά και σε θηκάρια φτιαγμένα από Τούρκους μάστορες. Γενικά με το να υπάρχουν εξισλαμισμένοι μάστορες υπήρχε ένα ανακάτεμα σχεδίων, και έτσι βλέπουμε πάρα πολλά τουρκικά, με ισλαμικές επιγραφές γιαταγάνια, να έχουν σκαλισμένο πάνω από το σχέδιο ενός τζαμιού κι ένα δικέφαλο αετό.

Υπάρχει η άποψη ότι η μορφή της κεφαλής του φιδιού-δράκου που κοσμεί την απόληξη της θήκης του Κρητικού μαχαιριού, έχει προέλευση την Κίνα και την μετέφεραν μαζί τους οι Τούρκοι μέσω της κεντρικής ασίας.4

Όμως, το σύμβολο του φιδιού- δράκου συναντάται σε όλοκληρο τον πλανήτη σε πολιτισμούς οι οποίοι δεν είχαν επαφές μεταξύ τους.

Εξ’ άλλου, το φίδι δεν είναι αυτό που λατρεύεται στην Κρήτη από τη Μινωική εποχή, και που συναντάται συχνά στα παλαιότερα σωζόμενα Κρητικά κεντήματα από τον 17^ο αιώνα?

Παλαιότερα μάλιστα, έδιναν στην Κρήτη δαχτυλίδι σε σχήμα φιδιού για τον αρραβώνα. Αν δε σκεφτούμε ότι τα πρώτα «μπιτσάκ», τα οποία εμφανίζονται στη περιοχή Μπουχάρα της Κεντρικής Ασίας δεν έχουν θήκες με κατάληξη κεφαλής φιδιού, και ότι η κεφαλή του φιδιού υπάρχει πάντα στα Κρητικά ασημωτά «μπιτσάκ» αλλά όχι πάντα στα Βαλκανικά, τότε ίσως αυτό να αποτελεί ένδειξη ότι η χρησιμοποίηση της κεφαλής του φιδιού η οποία γενικεύτηκε στα Τουρκικά όπλα, μπορεί να έχει Κρητική προέλευση. Τέλος στην ονοματολογία του μαχαιριού υπάρχουν και οι βενετσιάνικες λέξεις «μπουνιάλο» (το μαχαίρι), «μανίκια» (οι πλάκες της λαβής) και «περμανές» (το άλλο όνομα του «καμτζέ»). Μήπως λοιπόν μέρος των χαρακτηριστικών του μαχαιριού έχουν προέλευση παλαιότερη της άφιξης των Τούρκων? Είναι ένα ερώτημα που χρειάζεται πολύ ακόμα έρευνα για να απαντηθεί.

Πως φτιαχνόταν

Συνήθως άλλος μάστορας έκανε το μαχαίρι και άλλος το φουκάρι. Εδώ να μπεί ένθετο το κείμενο από το άρθρο του Παπαδογιάννη σελ 120-121 (2 σελίδες)

Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ

Ολη η δουλειά ενός καλού μαχαιριού, γίνεται στο χέρι από τον ίδιο τεχνίτη στο μικρό εργαστήρι του, με τη βοήθεια λίγων βασικών εργαλείων. Μόνο στο ασημένιο, το φουκάρι φτιάχνεται κάποτε από ειδικευμένο καλεμτζή. Η κατασκευή ξεκινά από τη μανίκα ή λαβή ή χέρι, όπως λένε το μέρος από όπου το κρατάμε.

Η ΜΑΝΙΚΑ

Τα σχήματα της λαβής ποικίλουν ανάλογα με τη χρήση του μαχαιριού ή την εφευρετικότητα του κατασκευαστή. Επικρατούν πάντως 3 ή 4 τύποι που δεν μένουν όμως στατικοί.

Το ιδανικό υλικό για τη μανίκα είναι το φίλντισι, μα δυσεύρετο και πανάκριβο όπως είναι, δεν χρησιμοποιείται πια παρά σ’ ασημωτά  «καλόσειρων» αγοραστών. Οποιοδήποτε όμως κέρατο άγριου ή ήμερου ζώου, μπορεί να χρησιμέψει στην ανάγκη. Το καλύτερο είναι το μαύρο βουβαλίσιο και το σκληρότερο και πιο ανθεκτικό του τράγου πρώτα, κι’ ύστερα του ελαφιού ή του τάρανδα. Ομορφο και γερό είναι ακόμη το κριαρίσιο, με προτίμηση στο «κεχριμπαρί με νερά». Η σπανιότητα όμως τέτοιου υλικού, αναγκάζει τους σύγχρονους μαχαιράδες, να δουλεύουν και «άσπρα κόκκαλα» από βοδινά πόδια, το «κόκκαλο του πατσά» ή «μπαμπιόλι» όπως τα λένε.

Αντίθετα αποφεύγουν τα αλογίσια «γιατί σαπίζουν ύστερα από λίγο καιρό». Επίσης όταν διαλέγουν κέρατα, προτιμούν πάντα να είναι από ζώα αρσενικά, που είναι καθαρότερα και «κάνουν νερά», από ενός θυληκού.

Κάθε κόκαλο «βγάζει» κ’ ένα μαχαίρι – μανίκα. Κόβονται πρώτα οι άκρες, και μετά βράζεται με νερό, στάχτη και ασβέστη 4 – 5 ώρες για να φύγουν τα «λάδια» του και να αποκτήσει άσπρο καθαρό χρώμα. Πελεκιέται στη συνέχεια με ειδικό σκεπάρνι, δίδοντάς του το σχήμα που θέλουν, λιμάρεται και τέλος λουστράρεται με μια μπάλα πάνινη βουτηγμένη σ’ασβεστόνερο.

Η λαβή όμως από κέρατο ακολουθεί άλλη διαδικασία. Αφού κοπεί και καθαριστεί στα γυριστά σημεία, «ξεγυρίζεται», κόβεται δηλαδή η απομέσα «ψιλή φλούδα», ζεσταίνεται στη φωτιά μέχρι να γίνει «σαν το σύκο μαλακό», τεντώνεται με τσιμπίδες, πρεσσάρεται σε μια μικρή μέγγενη, και ίσο πια, είναι έτοιμη να γίνει η μια πλευρά της χειρολαβής. Εδώ το γυάλισμα γίνεται μ’ ένα τζάμι για να «μαγλινίσει», να γίνει λείο και το τελικό λούστρο μ’ ένα πολτό από λάδι  και καρβουνόσκονη αφράτου ξύλου. Στο ασημένιο μαχαίρι, το μανίκι είναι πάντα άσπρο, φίλντισι ή κόκαλο, ίσως κι’ από συνειδητή χρωματική αντίθεση στη σκούρα επίσημη κρητική φορεσιά.

ΤΟ ΦΟΥΚΑΡΙ

Το φουκάρι, η θήκη δηλαδή της λεπίδας «είναι η μισή δουλειά ενός μαχαιριού» λένε οι μάστορές του. Το εσωτερικό του φτιάχνεται κυρίως από σφάκα (πικροδάφνη), ξύλο πολύ κοινό στην Κρήτη.

Πρέπει όμως να κοπεί «λίγωση» του φεγγαριού» γιατί αν το κόψουν «γέμωση «, «λαθρακιά» κι’ αχρηστεύεται. Σκίζεται στη μέση, ξεκουφώνεται και, αφού ξεραθεί και πλαναριστεί, είναι έτοιμο να μπει στο δερμάτινο κάλυμμά του, «σοφιλιάζοντας» όμως. Τό κάλυμμα αυτό γίνεται από λογής «φτενές προβιές» -«ψιλά δέρματα»- που κόβονται στα μέτρα του ήδη έτοιμου ξύλου, ράβονται ανάποδα και κολλούνται με «τσιρίσι».

Συνήθως η προβιά ήταν από ποταμίσιο χέλι, που τόγδερναν και περνούσαν το δέρμα του στο φουκάρι. Το χρώμα ήταν «νεκρό», γι’ αυτό τόβαφαν με πριονίδι μπρούντζου, ανακατεμένο με νερό και ασβέστη. Αφού στέγνωνε στον ήλιο, έμενε μ’ ένα όμορφο μπλε ανοιχτό χρώμα, ανεξίτηλο.

Πολύ πιο παλιά, δεν έντυναν το φουκάρι με δέρμα, μα το στερέωναν στα δυο άκρα  με διακοσμητικά δεσίματα από τσίγκο ή μπρούτζο.

Στο ασημωτό μαχαίρι, το φουκάρι είναι ολάκερο από ασήμι. Φτιάχνεται πότε από ειδικό καλεμτζή και πότε από τον ίδιο το μαχαιρά που κατέχει εξίσου καλά και την τέχνη του ασημουργού.

Το ασήμι σε φύλλα, διπλώνεται και γιομίζεται με κεραμιδόσκονη ή πίσσα. Στερεώνεται σ’ ένα ξύλο με ζεστή πάλι πίσσα, κι ο μάστορας με το καλέμι, δουλεύει τα σχέδια «ξεστίθου» μα με πολύ προσοχή. Ετούτα είναι ένας ποικιλόσχημος κόσμος. Λουλούδια, κρητικές φιγούρες, φρούτα, πλοία, φύλλα, κλαδιά, στυλιζαρισμένοι μαίανδροι, φιδάκια, χριστιανικά σύμβολα κλπ.

Η άκρη του φουκαριού καταλήγει σ’ ένα ανάγλυφο κυρτό φιδίσιο κεφάλι, ενώ στη βάση του υπάρχει ένα σπειροειδές δέσιμο, το «ζέκι».

Πολλές φορές επιχρυσώνανε το ζέκι, κι’ άλλοτε φτιάχναν ολόκερα φουκάρια «χρυσοκαπνισμένα», ενώ οι παρακατιανοί περιοριζότανε στα «ασημοκαπνισμένα».

Τα μέρη του μαχαιριού (εδώ μπαίνει το σχέδιο από τις φωτοτυπίες)

-Περτσίνια ή πύροι, ή καρφιά

-Καδένα

-Φούντα ή φλουράκια ή κρεμαστήρια ή κρόσια ή ξόμπλια (Η λέξη ξόμπλια πρέπει να    είναι η παλαιότερη όλων και δηλώνει και την ύπαρξη εκτός από τα νομίσματα και κάποιου άλλου διακοσμητικού αποτρεπτικού αντικειμένου, όπως κοράλλια κλπ.)

-Μασιά ή μασά, που αποτελείται από: Πεταλίδα, πετράδι και τσιμπίδα.

-Κερκέλι : Η θηλειά πάνω στο φουκάρι από όπου κρεμιούνται τα ξόμπλια.

-Φουκάρι ή θηκάρι ή θήκη

-Ζέκια ή ζέχια

-Περμανέδες ή καμψέδες,ή χαψέδες ή καψέδες

-Λεπίδα ή λάμα

-Σκάφη. (Τα κρητικά μαχαίρια ήταν διάσημα γιατί ηταν «σκαφιδωτά». Με τον όρο αυτό πρέπει να εννοούσαν αρχικά ένα διακοσμητικό αυλάκι σαν λούκι που φτιαχνόταν στη μέση και κατά μήκος της ράχης της λεπίδας, και έδινε την εντύπωση «σκάφης». Αργότερα όμως άρχισε να σημαίνει το σχήμα Τ που δημιουργούσε το φάρδεμα της ράχης της λεπίδας.

-Τσεμπερλίκι

Επίσης το κρητικό μαχαίρι αναφέρεται και ανάλογα με το μέγεθος και το υλικό και ως πασαλής, μπασαλής, πασαλίσκος, πασαλιδάκι, μπουνιάλο, μπουνιαλάκι, μπιτσάκι και παραζωστρές, λάζος, σκουρομαχαίρα  (τα μεγάλα)  5

Πως ήταν το αυθεντικό Κρητικό μαχαίρι

Πρώτα όμως πρέπει να αναφερθούμε σε μία λάθος εντύπωση που επικρατεί σήμερα και που είναι ότι τα Κρητικά μαχαίρια ήταν παλιά όλα ασημωτά, (με ασημένιο θηκάρι) όπως είναι αυτά που φοριούνται σήμερα στην Κρητική στολή, και όπως αυτά που έχουν διασωθεί σε συλλογές και εκτίθενται σε μουσεία.  Οι Έλληνες από την αρχαιότητα, αλλά και οι Τούρκοι, είχαν ιδιαίτερη αδυναμία στα ασημοστολισμένα και στα περίτεχνα διακοσμημένα όπλα. Και το μαχαίρι αποτελούσε για τον Κρητικό το κυριότερο αντρικό κόσμημα, γι αυτό τα ασημωτά είναι αυτά που εκτίθενται σαν περίτεχνα και βαρύτιμα δείγματα της παραδοσιακής χειροτεχνίας.

Στην ιστορική όμως έρευνα για να κατανοήσουμε το παρελθόν μας ενδιαφέρει το σύνολο των αντικείμενων που χρησιμοποίησε ένας λαός, και στην προκειμένη περίπτωση και το μαχαίρι που κρατούσαν συνήθως οι Κρήτες πάνω τους.

Η αλήθεια λοιπόν είναι ότι τα Κρητικά μαχαίρια που ήταν ασημωτά ήταν η μικρή μειοψηφία. Παλιότερα ανήκαν μόνο σε σημαντικούς οπλαρχηγούς, και αργότερα από τον καιρό της Κρητικής Πολιτείας, και σε μερακλήδες που διέθεταν το ανάλογο ποσό για την κατασκευή τους.  Και αυτά φοριόταν όχι καθημερινά, αλλά στις ημέρες «σκόλης» και σε «επίσημες» περιπτώσεις.

Το ασήμι ήταν παλιά ακριβό υλικό, αλλά και η δουλειά του μάστορα που έπρεπε να ξοδέψει πολλές μέρες για να σκαλίσει μια ασημένια θήκη ήταν επίσης ακριβή για τα δεδομένα της εποχής, όπως είναι και σήμερα.

Αντί των «ασημωτών» λοιπόν, η μεγάλη πλειοψηφία των Κρητών ήταν εφοδιασμένη με το κλασσικό κρητικό μαχαίρι, πάντοτε με πολύ γερή και ιδιαίτερα φροντισμένη λεπίδα, αλλά με θήκη ξύλινη, επενδυμένη με λεπτό δέρμα, (συνήθως κατσικίσιο) ή συνδεδεμένη με δύο ελάσματα από λαμαρίνα που τοποθετούνταν πάνω από το δέρμα ή πάνω από το γυμνό ξύλο στις 2 άκρες της. Το πάνω μέρος της θήκης, από εκεί που μπαίνει το μαχαίρι, ήταν πάντα προστατευμένο από ένα ενσωματωμένο μεταλλικό δαχτυλίδι (από κασσίτερο, ή ψευδάργυρο) και το κάτω από την κεφαλή φιδιού ή δράκου, πάντα από το ίδιο υλικό.

.

Στις προβιομηχανικές κοινωνίες, που υπήρχαν τεχνίτες- δημιουργοί και δεν είχε ξεκινήσει η μαζική παραγωγή, πάνω σε αντικείμενα όπως το μαχαίρι, ο τεχνίτης όπως και ο πελάτης, αποτύπωναν το προσωπικό τους γούστο και μεράκι.

Έτσι λοιπόν τα σχέδια της διακόσμησης της θήκης αλλά και του μαχαιριού, θα ήταν σκαλισμένα με ακρίβεια και φροντίδα και θα διέφεραν από μάστορα σε μάστορα. Η λεπίδα είχε λεπτές καμπύλες και ήταν παχύτερη στη ράχη της, δημιουργώντας ένα σχήμα «Τ» και δίνοντας έτσι μεγάλη αντοχή αλλά ταυτόχρονα χάρη και μικρό βάρος. Οι λαβές, από κόκαλο, κέρατο, ή ελεφαντόδοντο ήταν πάντα καλά εφαρμοσμένες, και γυαλισμένες. Η ράχη της λεπίδας, το τσεμπερλίκι, και οι περμανέδες  ήταν καλλιτεχνικά και υπομονετικά διακοσμημένοι. Το θηκάρι, όταν δεν ήταν σκαλιστό ασημένιο, ήταν ξύλινο πάντα από 2 λεπτά κομμάτια σφάκας (πικροδάφνης) που είχαν κοπεί στη λίγωση του φεγγαριού για να μην χαλάνε. Το δέρμα που επένδυε τη θήκη, ήταν λεπτό, ραμμένο ίσια με προσοχή και συνήθως είχε περασμένο πάνω από τις ραφές περίτεχνα πλεγμένο μπρούτζινο σύρμα, που έδινε ωραίο αισθητικό αποτέλεσμα και επιπλέον αντοχή.

Στο τελείωμα της θήκης υπήρχε η κεφαλή του φιδιού-δράκου η μυθικού τέρατος, που  είχε αποτρεπτικό χαρακτήρα.  Αποτρεπτικό χαρακτήρα είχε και η διακόσμηση της κορυφής της μασιάς με ένα μικρό πράσινο ή κόκκινο πετράδι ή συχνότερα, με απομίμηση τους από χρωματιστό γυαλί.

Τα συμβολα και οι παραστάσεις της λεπίδας και του φουκαριού.

Πολεμικά τρόπαια, ανθικές διακοσμήσεις, θυρεοί, πουλιά, ζώα, καστροπολιτείες, και δράκοι – φίδια που τις απειλούν. Αυτά είναι κάποια από τα περίτεχνα σκαλιστά σχέδια που βλέπουμε πάνω στα παλιά ασημένια φουκάρια, των οποίων ο συμβολισμός και η προέλευση αποτελεί δυσεπίλυτο πρόβλημα. Αργότερα, μεταπολεμικά, προστέθηκαν εικόνες Κρητών, κυνηγιού, της Κρήτης κλπ, και τώρα τελευταία, σε εναρμόνιση με την «τουριστική» χρήση του, διαφόρων «τουριστικών αξιοθέατων» όπως ο φάρος των Χανίων, το αγρίμι (ο Κρητικός αίγαγρος) κλπ.

Στα παλιά μαχαίρια συχνά τα  σύμβολα ήταν κοινά για Τούρκους και Έλληνες, μπορούμε όμως να ξεχωρίσομε το αν ανήκε σε  Μουσουλμάνο ή Χριστιανό από το μισοφέγγαρο ή αντίστοιχα τον σταυρό που υπήρχε στο πάνω μέρος της θήκης. Επίσης όταν υπάρχει χρονολογία πάνω στη λάμα του μαχαιριού, αυτή είναι αντίστοιχα γραμμένη Τουρκικά ή Ελληνικά. Τα παλιά μαχαίρια του 19ου αιώνα δεν έχουν ποτέ μαντινάδες γραμμένες επάνω στη λάμα, αλλά έχουν κάποια διακοσμητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γράφεται η ημερομηνία Επίσης υπάρχουν παραστάσεις κυπαρισσιών και διάφορα άλλα θέματα κυρίως φυτικά.

Αυτό ήταν το Κρητικό μαχαίρι, και σαν τέτοια αναγνωρισμένη καλή κατασκευή απέκτησε την Πανελλήνια φήμη του,, που επίσης την απέδειχνε διαρκώς μέσα από τις συχνές επαναστάσεις και τις μάχες που έδιναν οι Κρήτες για την ελευθερία τους.

Σημασία στη ζωη

Με αυτό το μαχαίρι, «αχώριστο σύντροφο» ο Κρητικός έκανε όλες τις καθημερινές εργασίες , έσφαζε ένα ζώο όταν χρειαζόταν, (ο βοσκός και σήμερα σφάζει, καθαρίζει και τεμαχίζει ένα ζώο μόνο με το μαχαίρι) αλλά το είχε και πάντα μαζί του σαν όπλο. Φυσικά ήταν σημαντικότερο για τους ορεινούς Κρήτες, και λόγω των κτηνοτροφικών εργασιών αλλά και λόγω του πολεμικού τους χαρακτήρα.

Στο «μαυρομάνικο» (με λαβές από μαύρο κέρατο) ειδικά, μαχαίρι αποδιδόταν και υπερφυσικές- μαγικές δυνάμεις, επιτρέποντας στον λυράρη που θα χάραζε στο χώμα ένα κύκλο γύρω του, να παραμείνει προστατευμένος απ τις νεράιδες.5 ( Εδώ πάλι ένθετο σελίδες 124-125 του Παπαδογιάννη)

Στα Ανώγεια συνήθιζαν να δίνουν ένα μικρό μαχαίρι σαν δώρο αρραβώνα προς την κοπέλλα, που συμβόλιζε το ότι ήταν πιά αρραβωνιασμένη, αλλά και προειδοποιούσε τον οποιοδήποτε ότι ήταν έτοιμη να υπερασπισθεί την τιμή της.6

Αλλά και σήμερα σε πολλές περιοχές της Κρήτης είναι το απαραίτητο δώρο για ένα γάμο ή μια συντεκνιά.

Μαντινάδες

Το μαχαίρι σαν πολύ σημαντικό στοιχείο της ζωής, υμνήθηκε στα ριζίτικα τραγούδια και στις μαντινάδες της Κρήτης. (βάλε μαντινάδες)

Η εξέλιξη του

Στην κλασσική του μορφή, όπως το περιγράψαμε, το συναντάμε ως τις αρχές του 20^ου αιώνα. Από το χρονικό όριο αυτό, βλέπουμε σταδιακά κάθε δεκαετία που περνούσε να αυξάνεται το ποσοστό των κακοφτιαγμένων, προχειροφτιαγμένων μαχαιριών. Είναι ακόμα χειροποίητα, αλλά πιο απλοποιημένα. Σταματά ή γίνεται πρόχειρη η διακόσμηση, το δούλεμα της ράχης, εξαφανίζεται το χαρακτηριστικό Τ που δημιουργούσε στη λεπίδα η ενισχυμένη ράχη.

Η ανταλλαγή των πληθυσμών διώχνει τους τελευταίους μουσουλμάνους μάστορες.

Παράλληλα αρχίζει από τις αρχές του αιώνα κιόλας να γίνεται το κρητικό μαχαίρι «τουριστικό είδος». Έτσι βλέπουμε μικρογραφίες των κρητικών ασημωτών μαχαιριών λιγότερο ή περισσότερο πιστές, να φτιάχνονται και να πουλιούνται σαν σουβενίρ. Με μεγάλη έκπληξη είδα δύο κρητικά μαχαίρια με ασημωτά φουκάρια των αρχών του 20^ου αιώνα να βρίσκονται στο “Museo de Armas” του Περού, και τα οποία είχε αγοράσει τότε ο Περουβιανός κτηματίας που δημιούργησε το μουσείο.

Πάντως μέχρι και το Β΄παγκόσμιο πόλεμο, ήταν συχνό το φαινόμενο μερακλήδες να παραγγέλνουν καλά μαχαίρια. Η δε ελληνική κυβέρνηση παράγγελνε στα Χανιά στον καλύτερο από τους τελευταίους μαχαιράδες, στον Μανώλη Σπανουδάκη, ασημωτά μαχαίρια για να δοθούν ως δώρα του Ελληνικού κράτους σε προσωπικότητες της εποχής. Έτσι, προπολεμικά, δωρήθηκαν Κρητικά μαχαίρια στο Χίτλερ, στο Μουσολίνι, στον Ισμέτ Ινονού, και σε έναν αμερικανό πρόεδρο.

Μετά δε από τον Β παγκόσμιο πόλεμο η «τουριστική» αγορά κατακλύζεται από τα «πρεσσαριστά». Το μαχαίρι γίνεται πολύ πρόχειρο, η λαβή από κόκαλο αντί από ελεφαντόδοντο, και η λάμα ένα λεπτό κομμάτι λαμαρίνα κομμένο σε κάτι που μοιάζει με το σχήμα του Κρητικού μαχαιριού.

Η θήκη είναι ένα λεπτό φύλλο από ασήμι που πάνω του με την χρήση της πρέσσας

( για αυτό λέγεται πρεσσαριστό) εγγράφονται κάποιες παραστάσεις κακέκτυπα σχέδια των παλιών θηκαριών.

Μαχαίρια που δεν θα έπρεπε να ονομάζονται Κρητικά.  Είναι αυτά όμως που σήμερα μπορούν να βρεθούν στην Κρήτη, και που μπορεί να χωρισθούν στις παρακάτω κατηγορίες:

Τουριστικά

Πολλά από αυτά τα κατασκευάσματα δεν μπορούνε καν να θεωρηθούνε μαχαίρια, πόσο μάλλον Κρητικά, αφού ο σκοπός και οι προδιαγραφές με τις οποίες φτιάχθηκαν είναι ή ικανοποίηση του σημερινού μαζανθρώπου καταναλωτή, που δεν μπορεί να πάει κάπου χωρίς να φύγει με το αναμνηστικό του, το οποίο το θέλει να είναι και σε τιμή ευκαιρίας.

Και που θέλει να κάνει και κάμποσα δώρα και στους φίλους του όταν γυρίσει. Έτσι συναντάμε κάθε λογής και νοσηρής φαντασίας και μαζικής παραγωγής νεωτεριστικά φτηνιάρικα κατασκευάσματα, κακέκτυπα μαχαιριών, να γεμίζουν τα ράφια των τουριστικών μαγαζιών, αλλά και τα ίδια τα εξειδικευμένα «μαχαιράδικα». Πλαστικές λαβές, στα φθηνότερα, κοκάλινες ή ξύλινες στα λίγο καλύτερα. Απλοποιημένο σχήμα και κατασκευή, και λάμες από ένα λεπτό κομμάτι ανοξείδωτης λαμαρίνας κομμένο στο σχήμα του μαχαιριού. Διάφορα κιτς ενθέματα «Μινωικής» κυρίως έμπνευσης, συμπληρώνουν το ακαλαίσθητο αποτέλεσμα. Τα καλύτερα έχουν πιο χοντρή λάμα, πάντα όμως χοντροκομμένη και ανοξείδωτη, που δεν μπορεί να τροχισθεί, έχει όμως χαραγμένη την απαραίτητη μαντινάδα. Υπάρχουν και τα «ασημωτά», με ασημένια δηλαδή θήκη, τα οποία πωλούνται πανάκριβα και πλασάρονται ως πιο παραδοσιακά,. Αυτά αποτελούνται από ένα φτηνιάρικο μαχαίρι όπως αυτά που περιγράψαμε παραπάνω, πολλές φορές με πλαστική λαβή και άθλια λάμα, και από ένα λεπτό γυαλιστερό, φύλλο ασημιού για θήκη, στο οποίο με τη χρήση πρέσας σταμπάρονται διάφορα νεωτερίζοντα, δήθεν παραδοσιακά, σχέδια.

Βοσκομάχαιρα

Είναι χειροποίητα και βρίσκονται μόνο στα εξειδικευμένα «μαχαιράδικα», για τους πιο απαιτητικούς πελάτες.

Κάνουνε βέβαια τη δύσκολη δουλειά που απαιτούν οι βοσκοί, (ξεράχισμα κλπ) αλλά είναι χοντροκομμένα και βαριά χωρίς την τέχνη την λεπτομέρεια κατασκευής και τη χάρη των παλιών. Συνήθως συνοδεύονται με χοντροκομμένη ξύλινη θήκη. Εδώ πρέπει να πούμε ότι τα περισσότερα «μαχαιράδικα» δεν είναι πιά τα εργαστήρια στα οποία φτιάχνονται μαχαίρια, (όπως θα προσπαθήσουν να σας πείσουν) και όπως γινόταν παλιά, αλλά οι μεταπωλητές των βιοτεχνιών που τα παράγουν μαζικά, και που βρίσκονται συγκεντρωμένες στο Ηράκλειο.

Μαχαίρια για την Κρητική στολή

Αυτά είναι πάντοτε με ασημένια θήκη, η οποία, με ελάχιστες εξαιρέσεις είναι πρεσσαριστή. Δηλαδή, δεν είναι το χειροποίητο μοναδικό προιόν του καλλιτέχνη καλεμιστή, που θα σκαλίσει πάνω στο θηκάρι με πολλές ώρες δουλειάς και με την βοήθεια ειδικών καλεμιών ένα-ένα τα σχέδια της θήκης, αλλά το αποτέλεσμα ή της στιγμιαίας επαφής του φύλλου του ασημιού με την πρέσσα, ή της σφυρηλάτησης του πάνω σε ένα έτοιμο καλούπι ώστε να εντυπωθούν στη θήκη τα (πάντοτε ίδια) σχέδια του καλουπιού. Είναι το μαχαίρι που πρέπει να φαίνεται ωραίο από μακριά καθώς το συγκρότημα χορεύει, και που έχει χάσει το ρόλο του ως μαχαίρι και είναι απλά ένα εξάρτημα της στολής. Βέβαια δεν διαφέρει σε αυτό και από την ποιότητα της ίδιας της στολής, ή οποία είναι συνήθως και αυτή ένα απλοποιημένο κακέκτυπο της αυθεντικής. Αλλά όπως λέγεται συχνά «πολλοί θα το δούνε, λίγοι θα το καταλάβουνε», και υπάρχει βέβαια και το γεγονός ότι ένα αυθεντικό σύνολο θα ήταν τόσο ακριβό, ώστε λίγοι από τους νέους κυρίως χορευτές θα μπορούσαν να διαθέσουν αυτά τα χρήματα.

.Τι απέγιναν τα Κρητικά μαχαίρια?

Την ίδια εποχή της εκβιομηχάνισης και του εκμοντερνισμού που αρχίζει και πέφτει η ποιότητα της κατασκευής, συντελείται μια τρομερή καταστροφή. Η  Κρήτη, όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα, ξεγυμνώνεται από όλα τα παραδοσιακά της είδη, που με την είσοδο των νέων υλικών και του νέου τρόπου ζωής έχει ατονήσει η σημασία τους. Ασημωτά μαχαίρια πουλιούνται σε γυρολόγους ή καταστρέφονται για να χρησιμοποιηθεί το ασήμι τους σαν πρώτη ύλη για την κατασκευή κάποιου κοσμήματος.7 Μπακιρένια σκεύη και πήλινα πιθάρια ανταλλάζονται από τους διάφορους γυρολόγους- γύφτους ή μη- με πλαστικά (που είναι ελαφρά και δεν σπάνε)

Υφαντές κουβέρτες ανταλλάζονται με συνθετικές. Χιλιάδες μαχαίρια παίρνουν το δρόμο της ξενιτιάς για να καταλήξουν σε συλλογές στην Αθήνα ή στο εξωτερικό. Αυτά τουλάχιστον σώθηκαν. Τα περισσότερα απ΄όσα μένουν στην Κρήτη είτε ξεχνιούνται στην υγρασία κάποιας αποθήκης, είτε συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται μέχρι που πραγματικά αχρηστεύονται. ¨Έτσι τα καλύτερα και περισσότερα που έχουν σήμερα διασωθεί  βρίσκονται σε συλλογές μακριά απ’ το νησί, όπου έχουν μείνει φροντισμένα και αχρησιμοποίητα για 50 ή 100 χρόνια.

Που μπορείτε να δείτε παλιά Κρητικά μαχαίρια

Ωραία δείγματα έχω δει στο Μουσείο Μπενάκη, και στο Μουσείο Λαικής τέχνης στην Αθήνα. Στην Κρήτη υπάρχουν στο Ιστορικό Μουσείο στο Ηράκλειο, στο Ιστορικό Αρχείο στα Χανιά, και στο Πολεμικό Μουσείο στα Χανιά. Προσοχή όμως: Στο κατά τα άλλα πολύ αξιόλογο  «μουσείο κρητικής εθνολογίας» των Βώρων, παρουσιάζονται δύο ασημωτά μαχαίρια ως Κρητικά, ενώ δεν είναι. Αξίζει να αναφερθούμε στο πως προέκυψε αυτό, για να δούμε τους κινδύνους που προκαλεί η έλλειψη μελέτης και βιβλιογραφίας πάνω στο Κρητικό μαχαίρι. Το μουσείο δεν είχε κρητικό μαχαίρι, και αναζητούσε στο εμπόριο ένα, για να το προσθέσει στα εκθέματα του. Αγόρασε λοιπόν από έμπορο του Ηρακλείου ένα μαχαίρι που πράγματι έμοιαζε (γιά έναν άσχετο) με κρητικό ενώ στην πραγματικότητα ήταν ένα βαλκανικο-τουρκικό ασημωτό μπιτσάκ από αυτά που στη βιβλιογραφία αναφέρονται ως “yatαghan dagger”, μην έχοντας κανένα από τα χαρακτηριστικά κρητικά γνωρίσματα, παρά μόνο την κεφαλή του φιδιού στο τέλος της θήκης. Αφού εκτέθηκε για κάποια χρόνια χωρίς κανείς να αμφισβητήσει την αυθεντικότητα του, ένας Ελβετός επισκέπτης του μουσείου συγκινήθηκε βλέποντας ότι το μουσείο είχε αυτό το μαχαίρι, το οποίο ήταν όμοιο με αυτό που είχε αγοράσει στην πατρίδα του σε κάποιο παλαιοπωλείο. Γοητευμένος από την Κρήτη και την παράδοση της, αποφάσισε λοιπόν να το δωρίσει στο μουσείο. Έτσι σήμερα στο μουσείο αυτό εκτίθενται δύο βαλκανο- τουρκικά ασημωτά μπιτσάκ ως κρητικά και ήδη δημιουργούν τη δική τους παράδοση…

Το μέλλον

Έκλεισε λοιπόν το Κρητικό μαχαίρι οριστικά την ιστορία του? Θα καταντήσει ο όρος συνώνυμο του φτηνού κακοφτιαγμένου τουριστικού σουβενίρ?

Δύο νέοι μάστορες, 33 και 65 χρονών αντίστοιχα, ξαναφτιάχνουν στα Χανιά μετά από πολλά χρόνια καλεμιστά (σκαλιστά) ασημένια φουκάρια. Με την συνεργασία ενός νέου με μεράκι μαχαιροποιού αρχίζουν να ξαναφτιάχνονται λεπίδες στο πρότυπο των παλιών. Το Κρητικό μαχαίρι ξαναγεννιέται, και θα σας δείξουμε πως στο επόμενο τεύχος, όπου  θα μιλήσουμε και για τους παλιούς και τους νέους μάστορες.

Βιβλιογραφία

1. Μανόλη Παπαδογιάννη, Το Κρητικό μαχαίρι, Περιοδικό “Aμάλθεια”  (της Iστορικής Λαογραφικής Eταιρείας Λασιθίου) Aγ. Nικολάου, τ. 43, σ. 115-127., 1980

2        Συνέντευξη το 2002 με 70χρονο τροχιστή μαχαιριών, Γιάννη Καλουδάκη

3 Συνέντευξη με τον οπλουργό Επιμενίδη Πλατσιδάκη, που μεταφέρει διηγήσεις του παλιού Χανιώτη οπλουργού Νευράκη. Συνέντευξη με 93χρονο Μανώλη Σπανουδάκη, μαχαιροποιό.

4. Νίκου Βασιλάτου «όπλα 1790-1860» ,Μνημεία Ελλ. Ιστορίας και τέχνης, σελ.234

5 Ανέκδοτα κείμενο «Οπλοστάσιον και οπλισμός Κρητών. Ονόματα είδη και χρήσις αυτών» Υπό Παύλου Βλαστού 1890, Ιστορικό Αρχείο Κρήτης.

6 Παύλος Βλαστός, «Ο γάμος εν Κρήτη» στο «Kρητικό μαχαίρι». Άρθρο της Ροδούλας Σταθάκη Kούμαρη Περιοδικό “Aμάλθεια”  (της Iστορικής Λαογραφικής Eταιρείας Λασιθίου) Aγ. Nικολάου, τ. 42, 1980

7. «Στα Σφακιά τη δεκαετία του 60 ερχότανε σαν γυρολόγος ο Στρατινομανώλης από

Χανιά αντάλλαζε 1 ασημωτό μαχαίρι με ένα παντελόνι ή ένα πουκάμισο» Θανάσης Μαραγκός, Διοικητής της ΜΟΜΑ στα Σφακιά 1963

«Η γιαγιά μου όταν πέθανε ο παππούς μου, πούλησε το ασημωτό μαχαίρι του σε έναν έμπορο για 2 κουβέρτες» Α.Γ. 35 ετών, Σφακιά.

«Ήρθε ο γυρολόγος και είπε του πατέρα μου Τι το θες βρε γέρο το μαχαίρι? Δώσε το μου να σου δώσω μια κουβέρτα να μην κρυώνουν τα παιδιά σου» Β. Σαρτζετάκης 75 ετών από την επαρχία Σελίνου.

Αλλά και το γιαταγάνι του Δασκαλογιάννη, αρχηγού της επανάστασης των Σφακιανών το 1770, αγοράσθηκε το 1931 από τα Σφακιά, ευτυχώς από τον ιδρυτή του Μουσείου Μπενάκη, και σήμερα μπορούμε να το δούμε στην προθήκη του 3^ου ορόφου. (Δες Ν. Βασιλάτου, «το κρητικό μαχαίρι» 1993, σελ.15)

Ευχαριστίες

Θέλω να ευχαριστήσω τον Επιμενείδη Πλατσιδάκη, τον Κωστή Μαμαλάκη, την Ροδούλα Σταθάκη Κούμαρη, τον Γιάννη Μάντακα, τον Γιάννη Καλουδάκη, τον Νίκο Ψιλάκη και το Χρήστο Ζαχαράκη, οι οποίοι με βοήθησαν με πληροφορίες για την έρευνα μου. Επίσης όλους όσους στην Κρήτη και την Αθήνα μου έδειξαν τα παλιά μαχαίρια, κειμήλια της οικογένειας τους, και οι οποίοι είναι πάρα πολλοί. Τέλος το Ιστορικό αρχείο Κρήτης και την διευθύντρια του κ. Ζαχαρένια Σημαντηράκη που έθεσε στη διάθεση μου το ανέκδοτο έργο του Παύλου Βλαστού και την βοηθό της κ. Στέλλα Κρομμυδάκη που τόσο πρόθυμα με βοήθησε στην αναζήτηση υλικού.

Αναδημοσίευση από το περιοδικό Κρητικό Πανόρμα τεύχος πρώτο