Το άλλο πρόσωπο του παπά-Νουφράκη από τις Αλώνες

Εξώφυλλο γνωστού περιοδικού των Αθηνών (φ. 509, Ιανουάριος 1914) που δείχνει τον παπά-Νουφράκη από τις Αλώνες του Ρεθύμνου (δεξιά). Ο σύντροφός του στη φωτογραφία είναι ο Κρητικός ιερομόναχος Αγάπιος Καρτσωνάκης. Το εξώφυλλο δείχνει πως ο κληρικός από τις Αλώνες ήταν γνωστός στο πανελλήνιο πολύ πριν από το παράτολμο εγχείρημά του στην Αγία Σοφία

Το πρόσφατο δημοσίευμα του Χάρη Παπαδάκη για την παράτολμη ενέργεια του θρυλικού αρχιμανδρίτη Ελευθέριου Νουφράκη (Ρέθεμνος, 16-1-2010) με υποχρεώνει να επανέλθω στα βιογραφικά του ιστορικού αυτού προσώπου, με νέα άγνωστα στοιχεία. Το δημοσίευμα του Χάρη – εντυπωσιακό ως συνήθως – με υποχρέωσε, καταρχάς, να ανατρέξω στο Βιογραφικό Λεξικό μου, προκειμένου να ενημερώσω τη βιβλιογραφία του σχετικού λήμματος, καταγράφοντας το δημοσίευμα. Μου έδωσε όμως και την αφορμή να ρίξω μια ματιά στο Ίντερνετ. Διαπίστωσα με έκπληξη ότι οι αναγραφές εκεί είναι πολλές, αλλά αναφέρονται κυρίως στο επεισόδιο, ενώ φαίνεται να αγνοούν το ποιος ήταν ο πρωταγωνιστής του επεισοδίου.

Το δημοσίευμα, προπάντων, συνετέλεσε στο να δω και να συμπληρώσω δικές μου παραλείψεις. Είχα ξεχάσει ακόμα και να περιλάβω στον Γ΄ τόμο της κρητικής βιβλιογραφίας μου με τίτλο Τα Κρητικά Βιβλία το σπουδαίο φυλλάδιο που εξέδωσε το 1914 ο παπά-Νουφράκης με τις Πολεμικές Αναμνήσεις του (βλ. εικόνα).

Ξαναδιάβασα και ένα ατελέστατο παλιό δικό μου δημοσίευμα με τίτλο «Ένα αξιομνημόνευτο επεισόδιο μέσα στην Αγιά Σοφιά της Πόλης … (βλ. Ρεθ. Νέα, φ. 16-4-1999). Οι αναδρομές μου έδειξαν και πάλι τα κενά που πάντα υπάρχουν στην ιστορική μας μνήμη και συνειδητοποίησα για μια ακόμη φορά πως η κάλυψη των κενών αυτών μπορεί να γίνει μόνο με τη συμβολή πολλών.

Στο παλιό εκείνο σημείωμά μου για τον παπά-Νουφράκη είχα κάνει έκκληση στους αναγνώστες  να καταθέσουν αυτά που τυχόν γνωρίζουν για το συγκεκριμένο πρόσωπο. Και η έκκληση εκείνη είχε ανταπόκριση. Τέσσερις ημέρες μετά το δικό μου δημοσίευμά, υπήρξαν στην ίδια εφημερίδα μερικές χρησιμότατες υποδείξεις του Μανώλη Εγγλέζου. Ήταν αυτές που μου άνοιξαν τότε ένα παράθυρο, με αποτέλεσμα να διαθέτω σήμερα αρκετά στοιχεία και ντοκουμέντα. Μάλιστα, όλα αυτά βρίσκονται σε έναν ογκώδη φάκελο με την ένδειξη: «Ιερείς αγωνιστές».

Η πρωτότυπη φωτογραφία είναι βγαλμένη στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Σμύρνης, τον Απρίλιο του 1921 και δείχνει τον τραυματισμένο παπά-Νουφράκη. Το συγκεκριμένο αντίτυπο στάλθηκε παραμονές του Αγ. Κων/νου του ίδιου έτους προς τον εορτάζοντα μαθητή Κωνσταντίνο Γ. Καλιτσουνάκη, γιο της αδελφής του εικονιζόμενου τραυματία. Οι προσωπικές ευχές και οι τρυφερές παραινέσεις του θείου προς τον ανιψιό δείχνουν, ακριβώς, το άλλο πρόσωπο του πολεμιστή, για το οποίο γίνεται λόγος στον τίτλο.

(Με την ευκαιρία να πω ότι για τους περισσότερους Ρεθεμνιώτες ιερείς αγωνιστές του φακέλου κάτι βρέθηκε στο διάστημα μιας 15ετίας ερευνών. Μόνο για τον παπά Στυλιανό Νεσφυγέ από το Ρουσοσπίτι, έναν ατρόμητο πολεμιστή, τα στοιχεία είναι ανύπαρκτα. Άραγε δεν υπάρχει κάποιος συγγενής ή χωριανός του με ενδιαφέρον για την ιστορία του χωριού του;).

Εξώφυλλο γνωστού περιοδικού των Αθηνών (φ. 509, Ιανουάριος 1914) που δείχνει τον παπά-Νουφράκη από τις Αλώνες του Ρεθύμνου (δεξιά). Ο σύντροφός του στη φωτογραφία είναι ο Κρητικός ιερομόναχος Αγάπιος Καρτσωνάκης. Το εξώφυλλο δείχνει πως ο κληρικός από τις Αλώνες ήταν γνωστός στο πανελλήνιο πολύ πριν από το παράτολμο εγχείρημά του στην Αγία Σοφία

Επηρεασμένος από την εικόνα που είδα στο ίντερνετ, θα προσπαθήσω να παραθέσω στοιχεία βιογραφικά για τον πρωταγωνιστή του εντυπωσιακού επεισοδίου στην Αγιά Σοφιά, χωρίς ν’ αναφερθώ καθόλου στο ίδιο το επεισόδιο. Εννοώ τα βασικά και συγκεκριμένα στοιχεία που θα πρέπει να έχει ένα βιογραφικό σημείωμα όπως: πατρώνυμο, χρονολογίες, σπουδές κλπ.

Πριν όμως προχωρήσω στην παράθεση οποιουδήποτε στοιχείου να αναφέρω, ενδεικτικά, ότι αγνοούμε ακόμα και το βαφτιστικό όνομα του παπά-Νουφράκη. Το όνομα «Ελευθέριος» με το οποίο έχει καταγραφεί στην ιστορία δεν είναι ούτε το βαφτιστικό του ούτε και το καλογερικό του που ήταν Παΐσιος. Ονομάστηκε Ελευθέριος με την ανάδειξή του σε αρχιμανδρίτη. Η επιλογή δεν ήταν τυχαία. Ο πόθος του για ελευθερία των απανταχού Ελλήνων ήταν κυρίαρχο συναίσθημα στην πορεία του και μια βασική έννοια στη σκέψη και στην φιλοσοφία του.

Μερικά από τα στοιχεία που παραθέτομε θα μπορούσε ίσως να θεωρηθούν επισφαλή, καθώς προέρχονται από δαιδαλώδεις συνδυασμούς έμμεσων πληροφοριών από διάφορες πηγές. Από την άλλη μεριά. οι λεπτομερείς κατά περίπτωση επεξηγήσεις και οι σχολαστικές παραπομπές δεν ταιριάζουν σε ένα δημοσίευμα εφημερίδας. Όπου υπάρχουν, πάντως, αμφιβολίες αυτό θα γίνεται φανερό από τη διατύπωση ή από ένα ερωτηματικό σε ορθογώνιες αγκύλες [;].

Ο παπά-Νουφράκης γεννήθηκε στο χωριό Αλώνες του σημερινού Δήμου Λαππαίων, κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 1870 και πέθανε στην Αθήνα στις 5 Αυγούστου 1941. Γονείς του ήταν ο Σπύρος (και όχι Στυλιανός, όπως είχα σημειώσει στο Λεξικό μου) και η Ελένη. Το γένος της μητέρας δεν μας είναι γνωστό. Γνωρίζομε μόνο ότι επέζησε του άνδρα της και ότι ζούσε το 1912.

Λεπτομέρεια από πρωτότυπη φωτογραφία του παπά-Νουφράκη, τραβηγμένη το  1930. Δείχνει τα παράσημα που κοσμούν το στήθος του και δημοσιεύεται με την ελπίδα πως ίσως βοηθήσει στο μέλλον κάποιο επιμελέστερο βιογράφο του ανδρός

Ο πατέρας Σπυρίδων Νουφράκης ήταν γνωστός στην περιοχή για τον πατριωτισμό και την παλικαριά του. Μετείχε στις επαναστάσεις εναντίον των Τούρκων και μάλιστα ως σημαιοφόρος της ομάδας του Πωλανδρέα [Ανδρέα Πωλογιανάκη από τις Σαϊτούρες;]. Σε μια από τις μάχες που πήρε μέρος δέχτηκε διαμπερές τραύμα στο στήθος, αλλά κατάφερε να επιβιώσει (καταφεύγοντας με αφάνταστο κουράγιο στα Σελλιά) και να επανέλθει στους αγώνες για την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους. Μάλιστα, σε μια μάχη στο Ατσιπόπουλο, είχε την ευκαιρία να σώσει τον αρχηγό του από βέβαιο θάνατο, σκοτώνοντας τον Τούρκο που τον απειλούσε άμεσα. Το γεγονός είχε προκαλέσει τότε μεγάλη εντύπωση.

Ο Σπύρος και η Ελένη Νουφράκη απόκτησαν τέσσερα τουλάχιστον παιδιά, δυο αγόρια και δυο κορίτσια. Πιθανολογούμε ότι μία από τις θυγατέρες του ζεύγους, αδελφή του παπά-Νουφράκη παντρεύτηκε τον αρκετά μεγαλύτερό της σε ηλικία αγωνιστή από το Ρουμπάδο Γεώργιο Καλιτσουνάκη (βλ. και λεζάντα φωτογραφίας).

Ο παπά-Νουφράκης άφησε πολλά γραφτά, κυρίως σε ομοιοκατάληκτους 15σύλλαβους στίχους. Μερικοί έχουν περιληφθεί στην παραπάνω έκδοση, την επιμέλεια της οποίας είχε κάποιος από τους πρωτο-ανιψιούς. Είναι αξιοσχολίαστο ότι ο ανιψιός-επιμελητής αγνοούσε το φυλλάδιο με τις Πολεμικές Αναμνήσεις του θείου (βλ. εικόνα)

Ο μετέπειτα θρυλικός παπάς έδειξε από νωρίς το χαρακτήρα, τις κλίσεις και τις ικανότητές του. Κατέφυγε πολύ μικρός στη Μονή Ρουστίκων, όπου και έμαθε τα πρώτα του γράμματα. Κάποιο σοβαρό και δυσάρεστο γεγονός [;] φαίνεται πως τον ανάγκασε να ξενιτευτεί από την Κρήτη και να ζήσει, περιφερόμενος σε διάφορα μέρη (Άγιο Όρος, Μυτιλήνη, Κωνσταντινούπολη, Αθήνα). Είναι θαυμασμού άξιο ότι κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες κατάφερε να πάρει πτυχίο από τη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1911. Η κήρυξη των απελευθερωτικών πολέμων 1912-1913 τον βρήκε να διδάσκει στο Ελληνικό Σχολείο του Αιτωλικού. Δε δίστασε όμως να εγκαταλείψει τη θέση του στην εκπαίδευση και να καταταγεί εθελοντικά (ύστερα από επιμονή του, ξεπερνώντας πολλές διατυπώσεις) στον ελληνικό στρατό όντας διάκος και μοναχός. Παρότι η επίσημη στρατιωτική του ιδιότητα ήταν ιεροκήρυκας, αναδείχτηκε γρήγορα σε φοβερό πολεμιστή. Μάλιστα, στη σκληρή μάχη των Γιαννιτσών (18-20 Οκτωβρίου 1912) έγινε επίκεντρο θαυμασμού όχι μόνο από τους συμπολεμιστές του, αλλά και από τους ανώτερους αξιωματικούς της μονάδας του. Υποθέτω πως τότε πήρε και το πρώτο του παράσημο.

Μετά το τέλος εκείνων των πολέμων, ήταν φυσικό να εγκαταλείψει τα όποια επαγγελματικά του σχέδια ως εκπαιδευτικός και να μονιμοποιηθεί στον ελληνικό στρατό, όπου είχε γίνει ήδη ξακουστός. Τότε πρέπει να έγινε και αρχιμανδρίτης, παίρνοντας, όπως είπαμε, και το όνομα «Ελευθέριος».

Το εντυπωσιακό επεισόδιο στην Αγιά Σοφιά της Πόλης, το 1919, μπορεί να ήταν εκείνο που του εξασφάλισε αιώνια φήμη, όμως ούτε αυτό ούτε η μαχητικότητα και ο βαρύς τραυματισμός του στη Μικρασία  δείχνουν το μέγεθος της αγωνιστικότητας και του πατριωτισμού του. Εκείνο που, πραγματικά, προκαλεί έκπληξη και θαυμασμό είναι η επιμονή του να πάει στο αλβανικό μέτωπο και να πολεμήσει κατά των Ιταλών, ενώ ήταν από καιρό – τυπικά – απόστρατος και κοντά στα 70! Το κατάφερε, αλλά ήταν και το κύκνειο άσμα του. Πέθανε από κρυοπαγήματα στην Αθήνα με το παράπονο πως δεν έπεσε σε κάποια από τις είκοσι επτά (27) μεγάλες μάχες που πήρε μέρος ως … ιεροκήρυκας του στρατού.

Το μοναδικό γνωστό αντίτυπο ενός σπάνιου φυλλαδίου του παπά-Νουφράκη, τυπωμένου πριν ο συγγραφέας πάρει το όνομα Ελευθέριος. Αντίγραφο του φυλλαδίου δόθηκε στον υποδειγματικό Πολιτιστικό Σύλλογο του χωριού Αλώνες

Θα ήθελα να κλείσω το σημείωμα με συγκεκριμένα στοιχεία που δείχνουν το άλλο πρόσωπο του αδυσώπητου πολεμιστή, την τρυφερή πτυχή του χαρακτήρα του. Και δεν εννοώ τον αποδεδειγμένο στην πράξη αλτρουισμό του. Η τρυφερότητα και ο σεβασμός που δείχνουν τα γράμματα προς τη χήρα μητέρα του (ενώ ο ίδιος ήταν πάνω από 40) είναι κάτι το αδιανόητο για την εποχή μας. Της ζητά ακόμα και την τυπική άδεια για να πάει στον πόλεμο, ενώ προσπαθεί να καταλαγιάσει τις αγωνίες της και να την προετοιμάσει για οτιδήποτε το απευκταίο. Παράλληλα, κάνοντας ο ίδιος μια ακραία ασκητική ζωή, μεριμνά όχι μόνο για τη μητέρα του, αλλά και για όλα τα «πλάγια» μέλη της ευρύτερης οικογένειάς του. Ιδιαίτερη αδυναμία φαίνεται να έχει προς τα πολλά ανίψια του, τα οποία σκέφτεται και φροντίζει ακόμα και στις πιο δύσκολες για τον ίδιο στιγμές. Για τα αγόρια αναλαμβάνει όλα τα έξοδα των σπουδών τους και αλληλογραφεί μαζί τους με τρόπο που θα τον ενέκριναν ακόμα οι μοντέρνοι παιδαγωγοί.

Και για μη νομισθεί ότι πίσω από τη μέριμνα για τους συγγενείς υπήρχε οποιοδήποτε συμφεροντολογικό υπόβαθρο, να πούμε ότι με τη διαθήκη του άφηνε όλη του την περιουσία σε δύο ευαγή ιδρύματα: Στον Οίκο Τυφλών της Αθήνας και στο Νοσοκομείο του Ρεθύμνου. Χάρη στην προσφορά του αυτή, άλλωστε, ο Δήμος Ρεθύμνης αφιέρωσε στη μνήμη του ένα μικρό δρόμο στον οικισμό Τσεσμέ του Πλατανιά.

Όλα καλά, θα μπορούσε να πει κανείς. Όμως: Όταν, πριν από 20 χρόνια, μια ερευνητική ομάδα του τότε Πολυκλαδικού Λυκείου αναζητούσε βιογραφικά στοιχεία για τους ονοματοδότες των δρόμων του Ρεθύμνου δεν βρήκε τίποτα για τον παπά-Νουφράκη. Αυτό «καταγράφεται» εμμέσως και στο χρησιμότατο βιβλίο με τον τίτλο Ρεθυμνοδωνυμικά (έκδ. 1992, βλ. σελ. 161), για να αποτελεί δείγμα της ακηδίας μας για τη διατήρηση της μνήμης των άξιων του τόπου μας.

Αντί για επίλογο: Άραγε υπάρχουν στις Σαϊτούρες μνήμες για τον παλιό καπετάνιο του χωριού Ανδρέα Πωλογιανάκη; Το ίδιο αναρωτιέμαι και για τον αγωνιστή από το Ρουμπάδο Γεώργιο Καλιτσουνάκη. Όσο για τον παπά-Στυλιανό Νεσφυγέ από το Ρουσοσπίτι τον οποίο προανέφερα, να ξαναπώ ότι οι ιστορικοί χρησιμοποιούν γι’ αυτόν κολακευτικά επίθετα, όπως γενναίος, ατρόμητος κλπ.