Οι λεπροί στην Κρήτη – Μεσκίνηδες

Διαδώστε το!

Βιβλιοπαρουσίαση: Κωστής Παπαδάκης

Η λέπρα υπήρξε ανέκαθεν μεγάλη πληγή για τη φυλή μας και μάλιστα για την Κρήτη και τις ανατολικές αυτής επαρχίες. Θεωρούνταν ασθένεια του σώματος και κυρίως της ψυχής, κατά τις θρησκευτικές αντιλήψεις τής εποχής, και δημιουργούσε μιαν ομάδα ασθενών σπάνια μεν ιάσιμων, αλλά με πιθανή μακροζωία στο περιθώριο, πάντοτε, της κοινωνικής ζωής. Μαζί με τον τρελό, τον δούλο και το παιδί οι λεπροί απάρτιζαν τον ειδικό εκείνο πληθυσμό μιας κοινωνίας, που υπόκειται σε απόλυτους περιορισμούς ως προς τις βασικότερες νομικές και κοινωνικές λειτουργίες, πρόκειται για τα περιθωριοποιημένα άτομα τής κοινωνίας, για τους λεπρούς ή μεσκίνηδες ή λωβούς ή λωβιάρηδες ή κομμένους, για τους άλλους– με βαριά υποτιμητική σημασία- που κατοικούσαν έξω από τα τείχη τής πόλεως στις λεγόμενες μεσκινιές ή μεσκίνια ή κομμεναριά ή λωβοχώρια.

Με αυτούς τους άλλους, τους άθλιους, τους φτωχούς και περιθωριοποιημένους λεπρούς αποφάσισε να ασχοληθεί σε πρόσφατα εκδοθέν βιβλίο του με τον τίτλο: «Οι λεπροί στην Κρήτη- “Μεσκίνηδες”» ο εκλεκτός συμπολίτης δικηγόρος, συγγραφέας και πρώην νομαρχιακός σύμβουλος κ. Χαρίδημος Ανδρέα Παπαδάκης.

Σε προηγούμενο σημείωμά μου («Οι Αφρικανοί στην Κρήτη, Χαλικούτες») είχα σημειώσει για τον συμπολίτη φίλο συγγραφέα ότι συνηθίζει με τα βιβλία του να μας διδάσκει την ιστορία με έναν τρόπο εντελώς διαφορετικό από αυτόν που, συνήθως, ακολουθεί η κλασική ιστοριογραφία. Γιατί στον Χάρη Παπαδάκη αρέσει να ξεκινά, συνήθως, από τα «ψιλά» και επουσιώδη ενός τόπου και μιας εποχής και, τελικά, να ανάγεται και να αγκαλιάζει ολόκληρο το φάσμα της ιστορικής τού εν λόγω τόπου πραγματικότητας. Με παρόμοιο τρόπο, μπορώ να πω ότι ο κ. Χ. Παπαδάκης προσέγγισε και το παρουσιαζόμενο με το παρόν σημείωμά μου πόνημά του, με το όλως απρόσμενο θέμα του, που έρχεται, για  άλλη μια φορά, να αγκαλιάσει, εξετάσει και αναδείξει λεπτομερώς μιαν άλλη- μετά τους αγαπημένους του Αφρικανούς (Χαλικούτες)- ακόμα πιο περιθωριοποιημένη και παραγκωνισμένη ανθρώπινη ομάδα, τους λεπρούς. Για άλλη μια φορά ο φίλος Χάρης Παπαδάκης και στη συγκεκριμένη έρευνά του ωθήθηκε από το δυνατό ενδιαφέρον του «για το μεγάλο βουβό πρόσωπο της Ιστορίας, τον απλό άνθρωπο!» (Ζαϊμάκης).

Με το θέμα των λεπρών ασχολήθηκε και το σύνολο, σχεδόν, των περιηγητών τής Κρήτης, που, για τον λόγο αυτόν, κατέχουν περίοπτη θέση και στο εν λόγω βιβλίο τού κ. Χάρη Παπαδάκη. Και από όλους τους περιηγητές είναι γεγονός ότι επαναλαμβάνεται αυτό το ίδιο μοτίβο, η ίδια επωδός^.

α) την επάρατη ασθένεια προκαλεί η κακή διαβίωση και διατροφή που οφείλονται στη φτώχεια και το χαμηλό επίπεδο των ανθρώπων και των τότε κοινωνιών.

β) η λέπρα είναι αποτέλεσμα τής ανηθικότητας τού ανθρώπου και τη στέλνει ο Θεός ως τιμωρία (αρρώστια τού Θεού).

γ)  η λέπρα φαίνεται να μην κολλιέται και είναι, βασικά, η φρίκη τής εμφάνισης των λεπρών, με εκείνη την απαίσια λεόντειο όψη και οσμή και τη χαρακτηριστική ως κρωγμή φωνή τους, που δημιουργούν στους υγιείς ανθρώπους μια σιχαμάρα για τη φρικτή ασθένεια. Αυτή η σιχαμάρα είναι που κάνει τις κοινωνίες να οδηγούν στην απομόνωση τις ανθρώπινες  αυτές υπάρξεις, που αποσχισμένοι πια από το κοινωνικό σύνολο καθίστανται και ονομάζονται από τους λοιπούς υγιείς με την προαναφερθείσα απαξιωτική φράση «οι άλλοι».

Πέραν του πληθωρικού- όπως ήδη διαφάνηκε- και εξαιρετικά ενδιαφέροντος και διαφωτιστικού επί τού θέματος υλικού τού βιβλίου, δεν μπορώ να μην ξεχωρίσω τρεις χαρακτηριστικές ιδιαιτερότητές του. Και πρώτα- πρώτα ξεχωρίζω την προλογική εξομολόγηση τού συγγραφέα για την πραγματικότητα τής ιστορικής επιστήμης, που θεωρεί ως αποστολή της τη διάσωση των ονομάτων των αρχόντων, των στρατηγών, των πολιτικών ακόμα και αυτών των προδοτών, ενώ, αντίθετα, αγνοεί τις φτωχές και περιθωριοποιημένες ομάδες, τους άλλους, στους οποίους συγκαταλέγονται και οι λεπροί. Η επιλογή και σκοποθεσία αυτή τού βιβλίου να προτείνει και να προβάλλει μιαν όλως περιθωριακή ομάδα τής κοινωνίας μάς συγκινεί και μάς εκφράζει απόλυτα, σύμφωνα με όσα και μεις σημειώνουμε στο πρόσφατα εκδοθέν βιβλίο μας «Ρέθυμνο 1900-1950», στο οποίο (σελ. 16) σημειώνουμε χαρακτηριστικά: «Στις ασήμαντες, λοιπόν, λεπτομέρειες τής ζωής των παλιών Ρεθεμνιωτών θα στρέψουμε το ερευνητικό μας ενδιαφέρον, φωτίζοντας τα μικρότερα και ασήμαντα,…..τους απλούς ανθρώπους, γιατί όχι και τους μοναχικούς και περιθωριακούς τύπους».

Και την πρόθεσή του αυτήν έχει, μπορώ να πω, φανερώσει ο συγγραφέας και σε όλες τις προηγούμενες εκδόσεις του (και για παράδειγμα αναφέρω τα Χασαπιά και τους Αφρικανούς στην Κρήτη- Χαλικούτες). Πρέπει κάποτε- και έχουν αρχίσει να γίνονται κάποιες προσπάθειες- πρέπει, λέγω, κάποτε το ενδιαφέρον τής επίσημης Ιστορίας- και ειδικά στο μέρος που αφορά στα σχολικά εγχειρίδια- να στραφεί και προς την κατεύθυνση αυτήν^. Στην ευρύτερη, δηλαδή, μελέτη και τής ειρηνικής πραγματικότητας τής ανθρώπινης ζωής.

Το δεύτερο σημείο που εντυπωσιάζει στο βιβλίο αυτό τού Χάρη Παπαδάκη και φανερώνει, θεωρώ, τη συγγραφική δεινότητα τού δημιουργού του, είναι ο τρόπος με τον οποίο χειρίζεται και εκφράζει την αφορμή που τον οδήγησε στην παρούσα συγγραφή του^. η αφορμή αυτή εκδηλώνεται αρχικά δίκην προεξαγγελτικής παράθεσης στα Προλεγόμενα τού βιβλίου, όπου ο συγγραφέας κατά λέξη σημειώνει ότι το βιβλίο του αυτό ξεκίνησε «με αφορμή μιαν ιστορία σαν παραμύθι που τον ώθησε να ταξιδέψει πίσω στο χρόνο και στη σημερινή πραγματικότητα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, ανάμεσα σε ανθρώπους και αρχειακές πηγές, προσπαθώντας να ανακαλύψει αν η ιστορία αυτή ήταν αληθινή ή ψεύτικη» και η συνέχεια τής προλογικής αυτής εξαγγελίας κατατίθεται επιλογικά, στο τέλος τού βιβλίου, με τον τίτλο: «Η ιστορία τού Γκανά» (που αφορμάται από τους Αφρικανούς, τους Χαλικούτες), όπου και ολοκληρώνεται, πλέον, η διήγηση και πληροφορούμαστε πλήρως και σε όλη της την έκταση την ιστορία. Έχουμε μια θαυμάσια και λογοτεχνικότατη δομή τού όλου βιβλίου, το οποίο εξακτινώνεται και λειτουργεί ανάμεσα μιας προλογικής προεξαγγελίας και μιας επιλογικής κατάθεσης αυτής τής προεξαγγελθείσας ιστορίας, που μας κρατούσε σε μια μόνιμη αναμονή σε όλη την ανάπτυξη τής θεματικής τού βιβλίου.

Το τρίτο σημείο που θα ήθελα να ξεχωρίσω από το βιβλίο τού Χάρη Παπαδάκη είναι τα ποικίλα διδάγματα που μπορούμε να αποκομίσουμε από την ανάγνωσή του με πρώτο- πρώτο αυτό τής ιστορίας τού Επαμεινώνδα Ρεμουντάκη, ενός μορφωμένου λεπρού, με φωτεινό μυαλό, φοιτητή τής Νομικής, που στα 21 χρόνια του κατάφερε να αλλάξει τη ζωή των λεπρών στο νησί τής Σπιναλόγκας. Η οργανωτικότητα και η δύναμη τής θέλησης αυτού τού ανθρώπου κατάφεραν να απαλλάξουν ριζικά τους ασθενείς λεπρούς από την απάθεια και τη μοιρολατρία και να τους μετατρέψουν σε ενεργούς και δραστήριους πολίτες.

Θεωρούμε ότι το εν λόγω βιβλίο τού κ. Χάρη Παπαδάκη συγκινεί και αγγίζει απεριόριστα την ψυχή τού ανθρώπου και καθίσταται ένα εγχειρίδιο υψηλού κοινωνικού ήθους, ψυχικής καλλιέργειας και ανθρωπιάς. Για άλλη μια φορά, θέλουμε να συγχαρούμε και θερμά να ευχαριστήσουμε τον εκλεκτό και δόκιμο συμπολίτη συγγραφέα και γι’ αυτήν την ερευνητική, κοινωνική και παιδευτική προσφορά του και να του ευχηθούμε υγεία και δύναμη, για να συνεχίζει τη γόνιμη, εργώδη και δημιουργική δραστηριότητά του στον χώρο των Ρεθεμνιώτικων Γραμμάτων, στα οποία τόσο μεγάλη και ουσιαστική είναι η μέχρι σήμερα συμβολή του.

 

Βιβλιοπαρουσίαση: Γιώργος Φρυγανάκης

Χάρης Παπαδάκης: «Οι λεπροί στην Κρήτη – Μεσκίνηδες»

Επιμέλεια: Δέσποινα Κ. Κανακάκη

Αυτοέκδοση σελ. 214

Άλλο ένα ισχυρό κρίκο πρόσθεσε πρόσφατα ο Χάρης Παπαδάκης στην εκδοτική αλυσίδα του, που τον δένει ακόμη  περισσότερο με την τοπική  ιστορία αλλά και -κατά την πάγια τακτική του- με τη μικροϊστορία,.

Πρόκειται για το βιβλίο του  «Οι λεπροί στην Κρήτη – Μεσκίνηδες», που η μαυροκόκκινη καταχνιά του «πυρπολημένου» εξωφύλλου του,  σε συνδυασμό με τα καυτά ερωτήματα του οπισθοφύλλου του λειτουργούν εμπρηστικά στην ψυχή του υποψήφιου αναγνώστη. Και το περιεχόμενο σίγουρα δικαιώνει αυτή την πρόγευση.

Το βιβλίο στις 214 σελίδες του παρακολουθεί και αποτυπώνει την αιμάτινη πορεία που διαγράφει η  φοβερή λέπρα. Πιο συγκεκριμένα, μετά από μια «σύσταση» στον αναγνώστη της νόσου του Χάνσεν, όπως ονομάζεται επιστημονικά  η λέπρα, και μια περιδιάβαση στα περάσματά της από λογοτεχνικά κείμενα και μαντινάδες, ξεδιπλώνεται σε μια ιστορική αναδρομή του θέματος από την αρχή της Βενενετοκρατίας (1204) μέχρι το τέλος της Κρητικής Πολιτείας (1913).

Το καθαρά αφηγηματικό μέρος ακολουθεί μια ευθύγραμμη πορεία, γεγονός που προσφέρει τη δυνατότητα στον αναγνώστη για καλύτερη πρόσβαση στο «δράμα» της λέπρας και  παρακολούθηση της εξέλιξής του. Με μια πιο προσεκτική ματιά όμως βλέπεις ότι η όλη αφήγηση εγκιβωτίζεται από δύο αναφορές στον Αφροκρητικό πρόσφυγα στη Μικρά Ασία και φίλο του συγγραφέα, που αποτελούν την αφετηρία και την κατάληξη το βιβλίου. Έτσι  δημιουργείται ένα «σχήμα κύκλου», που υποβάλλει στον αναγνώστη την ιδέα ενός ταντάλειου μαρτυρίου, της αέναης περιπέτειας του ανθρώπου όσο κι αν αλλάζουν «πρόσωπα και πράγματα». Ίσως σ’ αυτή την πτυχή να διαβλέπει κανείς κάποια λογοτεχνικά ψήγματα που ενσυνείδητα ή ασυνείδητα αναζητούν δι-έξοδο…

Σε όλες τις σελίδες του βιβλίου οι έννοιες της ζωής και του θανάτου συμπορεύονται  παράλληλα η μια σε πείσμα της άλλης και σε μια πραγματικότητα τόσο οδυνηρή, που νιώθεις την ψυχή σου να στροβιλίζεται στην ίδια δίνη που προκαλεί στους λεπρούς η ασθένειά τους!

Παρά το ότι, όμως,  το θέμα είναι ερεθιστικό, ο συγγραφέας καταγράφει χωρίς να σχολιάζει, αποφεύγοντας έτσι να υπαγορεύσει στον αναγνώστη πώς να σκεφτεί. Απλώς αφήνει να του μιλήσουν οι πηγές του, παρέχοντάς του τις πληροφορίες εκείνες που θα του επιτρέψουν να σκεφτεί, να αισθανθεί, να διατυπώσει κρίσεις.( Είναι αξιομνημόνευτο η βιβλιογραφία στο τέλος του βιβλίου καταλαμβάνει 14 ολόκληρες σελίδες)

Με άλλα λόγια, διενεργεί μια αναπαράσταση του δράματος με βάση τις φριχτές μαρτυρίες που καταθέτουν λεπροί, γιατροί ή περιηγητές, αλλά και παραστατικά στοιχεία (αρχειακά έγγραφα), που δεν είχαν δει  το φως της δημοσιότητας μέχρι σήμερα

Και βάζει τη γραφίδα του μέχρι… το κόκκαλο, καθώς αναφέρεται: στη στάση της εκκλησίας και της εξουσίας απέναντι στους λεπρούς (με προεξάρχοντα ένα βασιλιά και μετέπειτα άγιο που διέταξε τον πνιγμό δυο χιλιάδων λεπρών)∙ στην τύχη των «λεπροπαίδων» και των «χαραχτηρισμένων λεπρών»∙ στην κρυφή πορνεία με λεπρούς∙ στους γάμους μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων λεπρών∙ στην τύχη των «ανταλλάξιμων λεπρών» της Μικράς Ασίας και της Σπιναλόγκας. Ως προς το τελευταίο, θα πρέπει να σημειωθεί ότι αποτελεί μοναδικό ντοκουμέντο, για την απόκτηση του οποίου μάλιστα έφτασε μέχρι την Άγκυρα.

Πρέπει να σημειωθεί ότι το βιβλίο του Χάρη Παπαδάκη απεγκλωβίζει το θέμα της λέπρας από τη Σπιναλόγκα, εντύπωση που προκάλεσε η από παλιά στιγματική εμβληματοποίηση «του νησιού» και  που αναρρίπισε  τελευταία με τα φύλλα του το επιτυχημένο ομότιτλο βιβλίο της Χίσθλοπ,  σε συνδυασμό με την επίσης επιτυχημένη και ομότιτλη τηλεοπτική σειρά της Δευτέρας. Θα έλεγα μάλιστα ότι πρόκειται για «ευτυχή συγκυρία», τόσο για το βιβλίο, όσο και για την τηλεοπτική σειρά, αφού το πρώτο λειτουργεί προεισαγωγικά – κατατοπιστικά για το δεύτερο και το δεύτερο διαφημιστικά για το πρώτο.

Γενικά το βιβλίο προσφέρει ωφέλιμα ερεθίσματα που μας κινούν να στοχαστούμε πάνω σ’ ένα θέμα πανανθρώπινο, ανθρώπινο και απάνθρωπο μαζί.

Ο αναγνώστης που θα διατρέξει το βιβλίο έστω και επιπόλαια, θα μείνει κατάπληκτος με τους ανθρώπους που βάσταξαν τόσο μεγάλους σταυρούς και βίωσαν τέτοια επίγεια κολαστήρια, όπως αυτό της Σπιναλόγκας.

Ο αναγνώστης, όμως, που θα το μελετήσει θα βγει πιο «πλούσιος με όσα κέρδισε στο δρόμο». Αλλά και πιο δυνατός στον αγώνα κατά της όποιας σύγχρονης «λέπρας»!…

 

Βιβλιοπαρουσίαση Νίκος Δερεδάκης:

Τελικά, το έχει στο αίμα του ο Χάρης Παπαδάκης, είναι καρφωμένο βαθιά μέσα στο είναι του, να μην ασχολείται, να μην τον συγκινούν τα μεγάλα και τα σπουδαία. Δεν εξηγείται διαφορετικά ότι η συγγραφική του έρευνα- ενασχόληση, έχει να κάνει είτε με ταπεινά κτίσματα είτε με περιθωριακές κοινωνικές ομάδες.

Και στις δυο περιπτώσεις, όμως, έχει καταφέρει, με το «ινάτι» που τον χαρακτηρίζει, να αναδείξει τα «Χασαπιά του Ρεθύμνου» ως ένα από τα κορυφαία δημόσια κτίσματα της πόλης και να δημιουργήσει ενοχές και τύψεις στους «κρατούντες» για την κατεδάφισή τους. Στη συνέχεια, με την παρουσίαση των «Χαλικούτηδων», μας έκανε όλους να επαναπροσδιορίσουμε τον όρο και να δούμε με περισσή συμπάθεια την κοινωνική αυτή ομάδα, που για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα έζησε στο νησί μας.

Τώρα, ο Χάρης, με το τελευταίο του πόνημα «Οι λεπροί στην Κρήτη. Μεσκίνηδες» μας φέρνει σε επαφή με ένα θέμα «ταμπού». Τους λεπρούς, ή Χανσενικούς, ή Μεσκίνηδες στην κρητική διάλεκτο. Αυτή του την εμμονή για την ενασχόληση με τα μικρά και ταπεινά, δικαιολογεί ο ίδιος στα προλεγόμενα του βιβλίου του: «Η ιστορία διασώζει τα ονόματα των αρχόντων, των στρατηγών των πολιτικών, ακόμα και των προδοτών. Αντίθετα, αγνοεί τις φτωχές, περιθωριοποιημένες ομάδες, τους άλλους. Ανάμεσα σ’ αυτούς συγκαταλέγονται και οι λεπροί, οι μεσκίνηδες της Κρήτης». Παράλληλα, ο συγγραφέας μας αποκαλύπτει ότι η έρευνά του για τους λεπρούς, έγινε με αφορμή την προηγούμενή του έρευνα για την άλλη περιθωριοποιημένη ομάδα, τους Χαλικούτες.

Το βιβλίο ξεκινά με την εννοιολόγηση του όρου, και τη διαχρονικότητα της νόσου του Χάνσεν, από ιατρικής άποψης. Στη συνέχεια κάνει μια σύντομη αλλά περιεκτική αναφορά στα λογοτεχνικά κείμενα και βιβλία που έχουν ως πηγή έμπνευσης την «ιερά νόσο», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά. Ο Χάρης συνεχίζει με μια ιστορική ανασκόπηση των λεπρών στην Κρήτη, από την περίοδο της Βενετοκρατίας (1204), μέχρι την Κρητική Πολιτεία (1913).

Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα περιηγητικά κείμενα και στις αναφορές τους στους λεπρούς της Κρήτης, όπου μπορεί ο αναγνώστης, μέσα από γλαφυρές αλλά και σκληρές περιγραφές, να διαπιστώσει την περιθωριοποίηση και τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των λεπρών.

Η έρευνα του συγγραφέα συνεχίζεται στις συνοικίες των λεπρών στην Κρήτη, τις λεγόμενες «Μεσκινιές» ή «Λωβοχόρια», στα Χανιά, στο Ρέθυμνο και το Ηράκλειο. Και βέβαια, το βιβλίο τελειώνει με τη Σπιναλόγκα, το νησί που το όνομά του είναι άρρηκτα δεμένο με τη λέπρα, όχι μόνο στην Κρήτη, αλλά και στην Ελλάδα ολόκληρη, αφού από το 1904 ως το 1957 η μικρή νησίδα αποτελεί το χώρο της σιωπής, το χώρο των ζωντανών-νεκρών, το μέρος που «ο εισερχόμενος ας αποθέση πάσαν ελπίδαν».

Για μια φορά ακόμη, θερμά συγχαρητήρια στο φίλο Χάρη Παπαδάκη που με το πάθος, το πείσμα και την ενδελεχή ιστορική και επιστημονική έρευνα, μας παρουσίασε ένα μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα, μια κοινωνική μάστιγα-νόσο, που έπληξε και στιγμάτισε μια ολόκληρη εποχή και την κοινωνία ολόκληρης της Κρήτης.

Βιβλιοκριτική: Παναγιώτης Παρασκευάς

Ο Χάρης μας εκπλήσσει όμορφα και είναι πάντα επίκαιρος. Φέτος μας εξέπληξε τόσο με το θαυμάσιο λεύκωμα του Πλακιά όσο με τους Μεσκίνηδες που εξέδωσε αυτές τις μέρες. Στο πρώτο είναι ο συλλέκτης φωτογράφος και αυτοβιογράφος της γενέτειράς του, στο δεύτερο όμως είναι ο τολμητίας που άνοιξε ένα αρκετά άγνωστο κεφάλαιο της κοινωνικής ιστορίας στην Κρήτη, των κατατρεγμένων λεπρών της.

Πράγματι η ιστορική αποτύπωση του θέματος των λεπρών έχει γίνει με ειδικές μελέτες στο παρελθόν όπως του Π.Κροκιδά ,της Μ. Βαρούχα και του Μ. Σαββάκη για να αναφερθώ σε επιστημονικές εργασίες και ευρύτερης κλίμακας εγχειρήματα. Θεωρώ όμως ότι με το βιβλίο αυτό ο Χ.Παπαδάκης μπόρεσε να δώσει στο μέσο αναγνώστη και φιλίστορα όλη τη διάσταση της ιστορίας των λεπρών στην Κρήτη εφόσον μπόρεσε να συγκεντρώσει με τάξη δικηγόρου και με αναφορές στη βιβλιογραφία την όλη γνωστή ύλη που αφορούσε το θέμα. Δεν έμεινε όμως μόνο εκεί αλλά μπόρεσε να καταφύγει και στα Τουρκικά αρχεία στη γείτονα χώρα, στα εδώ ευρισκόμενα, στους περιηγητές και να δώσει όλη την κλίμακα και το εύρος του κοινωνικού αυτού φαινομένου που μάστισε την Ελλάδα και όχι μόνο με μοναδική πληρότητα.

Ο αναγνώστης κατατοπίζεται αρχικά για την ασθένεια, την βλέπει στη λογοτεχνία και τη μαντινάδα, στην παράδοση, παρακολουθεί την στάση έναντί της από τις κοινωνίες και τις αρχές της Βενετοκρατίας, της Τουρκοκρατίας, της Αιγυπτιοκρατίας, της Κρητικής Πολιτείας και της εποχής της ελευθερίας και της περιόδου ως το κλείσιμο της Σπιναλόγκας. Οι περιηγητές λειτουργούν ως μάρτυρες απόδειξης της μακραίωνης περιόδου αυτής καθώς είναι οι αυτόπτες μάρτυρες των τόπων εναπόθεσης των ψυχών των ανθρώπων από τις κοινωνίες τους. Το σημαντικό στην έκδοση αυτή είναι η πρωτοτυπία να συνδυάζεται με φωτογραφία λεπρών αντίστοιχη της εποχής του αντίστοιχου κεφαλαίου. Η μαρτυρία τέλος του πρόσφυγα Γκανά και οι περιπέτειές του στην Ανατολή και στην Κρήτη επιστρέφουν τη δραματική ιστορία των λεπρών της Κρήτης . Από αυτήν την τελευταία προκύπτει ένα ερώτημα πόσοι και ποιοι από τους πρόσφυγες της Μ. Ασίας ήλθαν ως λεπροί  ή εκδήλωσαν τη νόσο στην νέα πατρίδα, στην Κρήτη; Είναι σημαντικό να το γνωρίζομε. Αυτό όμως αφορά άλλη έρευνα, αν σώζονται αρχεία. Για το Ρέθυμνο δυστυχώς όχι..

Εν κατακλείδι το βιβλίο αυτό του Χ. Παπαδάκη είναι καίρια συμβολή στην ιστορική έρευνα  που αφορά την κοινωνική και όχι μόνο ιστορία της Κρήτης . Για πρώτη φορά συστηματικά εκτίθεται το θέμα των λεπρών και των χώρων όπου έζησαν, η νομοθεσία και η όλη πολιτική έναντί τους με  δικηγορική τάξη και μέθοδο και ιστορική επιμέλεια που εδραιώνει το Χάρη Παπαδάκη σε ένα αξιόλογο ερευνητή από τους λίγους στην Κρήτη . Οι λεπροί και καταφρονεμένοι βρήκαν τον ιστορικό τους.