Άγιος Γεώργιος της Γρότττα

Μια γνωστή τότε και άγνωστη σήμερα εκκλησία της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου.

Όσο και αν φαίνεται απίστευτο, επί ενετοκρατίας σε όλη την Κρήτη δεν υπήρχε ορθόδοξος επίσκοπος και στην πόλη του Ρέθυμνου κανείς ορθόδοξος ναός.

Ο Άη Γιώργης της Γρόττα είναι η μοναδική ορθόδοξη εκκλησία, που λειτουργείται μέσα στην πόλη του Ρεθύμνου, επί οθωμανοκρατίας κατά τα έτη 1654 μέχρι 1844.

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου γνωστός με την επωνυμία Γρότα, βρίσκεται στον ομώνυμο αδιέξοδο δρόμο, πάροδο της οδού Πατριάρχου Γρηγορίου. Είναι ένα μικρό μονόχωρο κτίσμα. Η παράδοση αναφέρει πως είναι ναός των Κρυπτοχριστιανών. Ανακαινίσθηκε το 1954 (ΤΡΟΥΛΗΣ Μ 2000,138).

Ο Άη Γιώργης κοντά στο μακρύ στενό με την καμάρα και τις ενισχυτικές ζώνες τομής οξυκορόφου τόξου πρέπει να ανάγεται στους χρόνους της Ενετοκρατίας Χρειάζεται όμως να ερευνηθεί το θέμα (ΔΡΑΝΔΑΚΗΣ Ν 1991,77-78).

Στο τέμπλο του ναού υπάρχει εικόνα του Αγίου Γεωργίου, που φέρει υπογραφή του αγιογράφου Ιωάννη Φραγκόπουλου Ζακυνθίου το έτος 1844. Μέσα το ιερό υπάρχει φορητή εικόνα του Αγίου Γεωργίου που φέρει υπογραφή Κωνσταντίνου Γεωργίου Σινωπέως (Σινώπη πόλις Ευξείνου Πόντου) το έτος 1871.

Αυτές τις ελάχιστες  πληροφορίες διαθέτουμε για τον μικρό ναό του Αγίου Γεωργίου της Γρόττα, που βρίσκεται κρυμμένος σε ένα αδιέξοδο, μικρό στενό ανάμεσα στα δαιδαλώδη στενά της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου. Πολλοί νεορεθεμνιώτες αγνοούν αυτή την εκκλησία, αν και βρίσκεται σε απόσταση μικρότερη από τριακόσια μέτρα από την πλατεία των 4 Μαρτύρων και πολλοί παλαιορεθεμνιώτες έχουν να την επισκεφθούν από τα παιδικά τους χρόνια.

Η εκκλησία αρχιτεκτονικά, ειδικά από τα τόξα του θόλου φαίνεται ενετικό κτίσμα, όπως όλα τα μικρά οικογενειακά, ενετικά εκκλησάκια, που έχουν βρεθεί τελευταία  με την προσεκτική ανοικοδόμηση, όσο μας επιτρέπει ο νεοελληνισμός μας, στην παλαιά πόλη. Δυστυχώς δεν υπάρχει επιγραφή ούτε στο υπέρθυρο, ούτε στο καμπαναριό, ούτε πουθενά μέσα και έξω στην εκκλησία.

Έτσι η μικρή εκκλησία του Άη Γιώργη της Γρόττα μένει και ιστορικά άγνωστη και μόνο η καμπάνα της μας θυμίζει την παρουσία της κατά την ημέρα της εορτής του.

Μερικές αράδες, που περασαν απαρατήρητες, σε μια σειρά άρθρων που δημοσιεύτηκαν στο Βήμα Ρεθύμνης το 1950 με γέμισαν ερωτηματικά.

«…Κατά τον εσπερινόν της αναστάσεως, λεγόμενον στην διπλανάστασι εστέλλετο πάλιν η τιμητική Τουρκική Φρουρά και ο Διοικητής Πασάς, έστελλε το άλογό του εις τον Επίσκοπον με τον οικείον ιπποκόμον κρατούντα τον αναβατήρα (σκάλα) να πατήση ο αρχιερεύς και να ανεβή επί του αλόγου λαμβάνων το δώρον του Αρχιερέως εν  μετζίτιον ίσον δρχ. 4)20 εκκινούσης της πομπής εις τον Ναόν του Αγίου Γεωργίου όπου εψάλλετο το ήμισυ του εσπερινού και δια των οδών Πεταλάδικα (σήμερα Μπουνιαλή) Κωνς)λεως (σήμερα Εθνικής Αντιστάσεως) και μεγάλης αγοράς (νυν Αρκαδίου) κατέληγεν εις τον καθεδρικόν Ναόν δια το λοιπόν του εσπερινού και τον ασπασμόν της Αναστάσεως μεθ’ όν οι Χριστιανοί λέγοντας το Χριστός Ανέστη ησπάζοντο αλλήλους…» (ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Ι. 26-9-1950).

Γνωστό ότι η σημερινή Εθνική αντιστάσεως χώριζε ουσιαστικά την χριστιανική από την οθωμανική γειτονιά. Τι ζητά μια ορθόδοξη εκκλησία, μέσα την καρδιά του Τουρκομαχαλά;

Στα χρόνια της oθωμανοκρατίας απαγορεύεται να βρεθεί έφιππος χριστιανός μπροστά σε oθωμανό και να μην αφιππεύσει. Ακόμη και ο Δεσπότης αφίππευε από το μουλάρι του πριν εισέλθει στην πόλη. Γιατί ο oθωμανός ηγέτης της πόλης κάνει αυτή την μέγιστη τιμή και δίδει το άλογο του και τον ιπποκόμο του να μεταφέρει τον Δεσπότη ειδικά από τον Άη Γιώργη, μέχρι τον τότε καθεδρικό ναό της Μητρόπολης; Γιατί δεν το έκανε την ημέρα της πολιούχου Αγίας Βαρβάρας, που ακόμα και οι μουσουλμάνοι την θεωρούσαν πολιούχο της πόλης;

Δυστυχώς τα ερωτήματα έφεραν και άλλα ερωτήματα και απαντήσεις σε πράγματα, που ενώ τα γνωρίζουμε στρουθοκαμηλίζουμε κρύβοντας το κεφάλι μας μέσα στο χώμα, όταν βλέπουμε τον κίνδυνο και στην ιστορία την αλήθεια. Και όλα αυτά, για να μη χαλάσουμε την ενετική μας μόστρα, τον βουκεφαλισμό μας και το ονόρε των καταστροφέων της πόλης nobilitas, κοινώς εξωμοτών ορθοδόξων, εξωμοτών καθολικών, εξωμοτών μουσουλμάνων, και νυν και αεί κρατούντων και καθοδηγούντων, κατά τας βουλάς και τοις συμφερόντοις αυτών, το κοπάδι των αμνών της σιωπής, κοινώς Ρεθεμνιωτών, νυν και αεί και εις τους αιώνας τους άπαντας.

Με βάση ότι στην Νάξο υπάρχει το Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου της Γρόττα, κτισμένο σε βράχο, που δεν έχει καμιά σχέση με την εκκλησία της Γρόττα του Ρεθύμνου, ξεκινάμε από την λέξη.

Grotta σημαίνει στα Ιταλικά σπηλιά, βραχώδης, σπηλαιώδης και το σωστό είναι να γράφουμε τη λέξη γρόττα με δυο τ και όχι ένα. Η μορφολογία του εδάφους της παλαιάς πόλης στο συγκεκριμένο σημείο δεν δικαιολογεί σπηλιά ή βράχο. Το μόνο που δικαιολογεί την λέξη είναι η μικρότητα του ναού, περίπου 20 τ.μ και η μικρότητα και η στενότητα του αδιέξοδου δρόμου, που οδηγεί στην εκκλησία που το μήκος του είναι λιγότερο από 20 μέτρα και το πλάτος του περίπου 2,5 μέτρα. Ίσως γιατί στα θρησκευτικά βιβλία οι ναΐσκοι συνηθίζεται να αποκαλούνται σπηλαιώδεις, ακόμη και αν δεν βρίσκονται σε σπηλιά. Ίσως ο μικρός καθολικός, οικογενειακός ναός επί ενετοκρατίας, να ονομάστηκε Γρόττα λόγω της μικρότητας του και εξ αιτίας του ότι δεν ήταν σε καμιά πιάτσα αλλά κρυμμένος.

Όσο και αν φαίνεται απίστευτο επί Ενετοκρατίας σε όλη την Κρήτη δεν υπήρχε ορθόδοξος επίσκοπος και στην πόλη του Ρέθυμνου κανείς ορθόδοξος ναός.

Σε κανένα ενετικό χάρτη, που αποτυπώνει το Ρέθυμνο, μέχρι σήμερα δεν αποτυπώνεται εκκλησία βυζαντινού ρυθμού, ώστε να υποθέσουμε ότι είναι ορθόδοξη εκκλησία. Αντίθετα αποτυπώνονται μέσα στην πόλη πολλές καθολικές εκκλησίες ακόμα και Εβραϊκή συναγωγή. Καμία εκκλησία στο Ρέθυμνο δεν έχει αποδειχτεί ότι έχει κτιστεί πάνω σε ερείπια βυζαντινού ναού και καμία δεν φέρει αγιογράφηση εποχής του Βυζαντίου, ενώ αντίθετα στην επαρχία έχουμε αρκετές βυζαντινές εκκλησίες.

Μόλις πάτησαν οι Βενετοί στην Κρήτη άρχισαν το ξεπάστρεμα των ορθοδόξων. Εδώ οι σταυροφόροι, της Δ΄ σταυροφορίας, στο όνομα του Χριστού, άλωσαν κοτζαμ Κωνσταντινούπολη, και θα άφηναν την Κρήτη ήσυχη και ορθόδοξη. Αλήθεια πότε θα πάρουμε πίσω, όλα αυτά τα μνημειακά έργα, που έκλεψαν οι Σταυροφόροι από την Κωνσταντινούπολη; Χλωμό το βλέπω, συντομότερα θα πάρουμε τα Ελγίνεια;

Κατά την Δ΄ Σταυροφορία, 1204, η Κρήτη περιήλθε στην κυριαρχία του Βονιφάτιου του Μομφερατικού ο οποίος δια της συνθήκης της Αδριανουπόλεως (12 Αύγουστου 1204) την παρεχώρησεν εις τους  Ενετούς. Οι Ενετοί κατ’ αρχάς εδυσκολεύθησαν να εγκατασταθούν εκεί, διότι πριν από αυτούς οι Γενουήσιοι μετέτρεψαν την Κρήτην εις αποικίαν των. Τελικά οι πρώτοι κατέστησαν κύριοι της νήσου. Εκινήθησαν κατ’ αρχάς εναντίον του ορθόδοξου κλήρου. Εξεδίωξαν τον ορθόδοξον μητροπολίτην και τους επισκόπους και απηγόρευον την εκλογήν καί εγκαθίδρυσιν ορθοδόξων ιεραρχών εις την νήσον. Αντ’ αυτών εγκατέστησαν λατίνους άρχιεπίσκοπον καί επισκόπους εις την νήσον, δια των οποίων προσεπάθησαν, όπως υποτάξουν τον ορθόδοξον κλήρον. Εις την Λατινικήν εκκλησίαν παρεχωρήθη το εν τρίτον  από το φέουδον της Κρήτης. Οι δυτικοί εφήρμοσαν καί την  ούνίαν. Δια του κληροδοτήματος του Βησσαρίωνος, μετά το 1430, συνετήρουν 12 έλληνας κληρικούς, οι οποίοι είχον δεχθή την ενωσιν. Το Οίκουμενικόν Πατριαρχείον ενδιεφέρετο εμμέσως και αμέσως δια τα εκκλησιαστικά πράγματα εις την Κρήτην. Αι δε έκδηλούμεναι εκεί επαναστάσεις ηυνόουν την επί τι διάστημα εκεί εγκατάστασιν ορθοδόξων αρχιερέων. Μνημονεύονται τοιούτοι ίεράρχαι, κατέχοντες μάλλον άλλας επισκοπάς και φέροντες τον τίτλον του προέδρου της Κρήτης. Διοικητικήν καί λειτουργικήν έξουσίαν επί του ορθοδόξου κλήρου εις την νήσον κατείχεν ό  πρωτόπαπας, ό όποιος ήδρευεν εις τον Χάνδακα και εκήρυττεν υποταγήν εις τον λατίνον άρχιεπίσκοπον. Τούτον έβοήθει εις το έργον του ό  πρωτοψάλτης. Πρωτοπαπάδες υπήρχον καί εις αλλάς πόλεις, όπως εις τα Χανιά, το Ρέθυμνον, την Σητείαν και αλλαχού. Η χειροτονία του ορθοδόξου κλήρου επετελείτο από ιεράρχας προς τούτο εξουσιοδοτημένους από  μέρους του Οικουμενικού Πατριαρχείου και διαμένοντας εις την Πελοπόννησον, τα Επτάνησα, ακόμη καί τα Δωδεκάνησα. Αι μοναί της Κρήτης, όπως και τα εκεί ευρισκόμενα μετόχια του Σινά και της Πάτμου κατέστησαν κέντρα διατηρήσεως της ορθοδόξου πίστεως, των γραμμάτων, της θεολογίας και εργαστήρια τέχνης. (ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ Β. 1991, 95-96)

Το 1213 ιδρύθηκε η καθολική Αρχιεπισκοπή Κρήτης με μητροπολιτική έδρα τoν Xάνδακα (σημερινό Ηράκλειο). Από το 1213 μέχρι το 1300 ιδρύθηκαν άλλες πέντε καθολικές επισκοπές και μετά το 1300 άλλες τρεις καθολικές, πάντα. Το 1669 με την πτώση του Χάνδακα, από τους οθωμανούς, καταργήθηκε η Καθολική Αρχιεπισκοπή και η Κρήτη προσαρτίστηκε στο Αποστολικό Βικαριάτο Κωνσταντινουπόλεως.

Καθ΄ όλη την διάρκεια της ενετοκρατίας στην Κρήτη αλλά ακόμα και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, τα διάφορα τάγματα των καθολικών μοναχών έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο Αιγαίο, που είχαν βασικό σκοπό τον προσηλυτισμό των ορθοδόξων Φραγκισκιάνοι, Σχοινόζωνοι, Καπουτσίνοι, Μελετητικοί, Ιησουίτες, Δομικανοί (TOYRNEFORT J. 14-14)

Παρά το ότι οι Βενετοί παρίσταναν τους ανεξίθρησκους (semo prima Veneziani e poi Christiani =είμαστε πρώτα Βενετσιάνοι και μετά Χριστιανοί) στην Κρήτη επηρεασμένοι ίσως από τους Ιησουίτες και τους παπικούς πράκτορες παρεξέκκλιναν. Έτσι απαγόρευαν στους ντόπιους να έχουν Ορθόδοξους επισκόπους και όριζαν στη θέση τους κάποιο, κατά κανόνα, δικό τους όργανο, το λεγόμενο πρωτοπαπά. Φαίνεται ήλπιζαν οι παπικοί ότι χωρίς φωτισμένους ηγέτες και μόνο με αμόρφωτους παπάδες γρήγορα το ντόπιο στοιχείο θα έπεφτε στα δίχτυα της προπαγάνδας τους. Το τελευταίο εξυπηρετούσε κα τα αφομοιωτικά σχέδια των Βενετών και γι’ αυτό συνέπλεαν. Ίσως βέβαια υπολόγιζαν κα ότι, αν συνυπήρχαν ορθόδοξοι και καθολικοί επίσκοποι, ουδόλως θα διέφεραν με «.σκύλους και με γάτες». Σε μια τέτοια περίπτωση ή Κρήτη θα γινόταν θέατρο σκληρής αντιπαράθεσης πάπα και πατριάρχη και θάδινε την ευκαιρία στην τουρκική ηγεσία της Κωνσταντινούπολης να έπαιρνε μέρος στον ανταγωνισμό, μια και έβλεπε πάντα με αρπαχτική διάθεση το νησί μας. Πάντως στην Κρήτη υπήρχε ένας μεγάλος αριθμός ορθόδοξων ιερέων. Ένας λόγος πέρα από το έντονο θρησκευτικό συναίσθημα ήταν και το ότι απέφευγαν τη στράτευση, τις αγγαρείες και τα κάτεργα. Οι διαδικασίες βέβαια για να χρισθεί κάποιος δεν ήταν και εύκολες. Όφειλε πρώτα να πληρώσει στις θρησκευτικές αρχές τρία τουλάχιστον τσεκίνια για να πάρει το χαρτί της καταλληλότητας και στη συνέχεια να ταξιδεύσει σε κάποια εκτός Κρήτης περιοχή όπου υπήρχε ορθόδοξος επίσκοπος, για να τον χειροτονήσει, πάντα με το αζημίωτο βέβαια.

Έπειτα ήταν και δύσκολο να βρει δουλειά. Και αυτό γιατί πολλές εκκλησίες και μοναστήρια ανήκαν σε ιδιώτες πού φυσικά έκαναν τις επιλογές τους με τα δικά τους κριτήρια.

Στην πόλη του Ρεθύμνου οι πληροφορίες λένε ότι υπήρχαν 36 ή 40 καθολικές εκκλησιές και μοναστήρια. Ο αριθμός όχι μόνο δεν είναι υπερβολικός αλλά νομίζω ότι είναι μικρότερος από τον πραγματικό. Ίσως βέβαια να εννοούν τις εκκλησιές πού βρίσκονταν μέσα στα τείχη. Και καταλήγω σ’ αυτό το συμπέρασμα, γιατί ερευνώντας τα νοταριακά έγγραφα βρήκα αναφορές σε πάνω από 50 εκκλησιές και μοναστήρια εντός και εκτός των τειχών. Στην πόλη γίνεται αναφορά για 10 εκκλησίες της Παναγίας και μία του Αγίου Γεωργίου. Ακόμα μέσα την πόλη του Ρεθύμνου έδρευαν και ορισμένα από τα λεγόμενα θρησκευτικά καθολικά τάγματα, που διέθεταν εκκλησίες και μοναστήρια μέσα και έξω απ΄ αυτήν

–         Οι Δομηνικανοί της Παναγίας των Αγγέλων (σήμερα Μικρή Παναγία)

–         Οι Ερμιτανοί της Παναγίας δυτικά έξω από την πόλη.

–         Οι Αυγουστιανοί της Παναγίας (σημερινό Ωδείο)

–         Οι Φραγκισκανοί του Αγίου Φραγκίσκου (στο Τούρκικο σχολείο), της Αγίας Βαρβάρας (τζαμί Καρά Μουσά στην Αρκαδίου) και του Αγίου Αθανασίου (στον λόφο πάνω από το νεκροταφείο, όπου σήμερα η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού) (ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ Ι 1991,124-125) Από νεότερες πληροφορίες οι Καπουτσίνοι είχαν μοναστήρι δίπλα στην σημερινή καθολική εκκλησία.

Από τα έγγραφα μόνο δύο νοτάριων  του Γεώργιου Τρώιλου (1613-1642) και του Γεωργίου Πάντιμου (1613-1642) προκύπτουν οι παρακάτω εκκλησίες μέσα την πόλη του Ρεθύμνου. Αγιοι Ανάργυροι στην Σοχώρα, Αγία Άννα (δύο), Άγιος Αντώνιος στην Πιάτσα Ριμόντι, Άγιοι Απόστολοι στην σημερινή οδό Καστρινογιαννάκη, Αγία Βαρβάρα στο τέρμα Αρκαδίου, Άγιος Μάρκος στα παλιά τείχη της πόλης, Άγιος Νικόλαος στην αυλή του Μπαρότση, Άγιος Νικόλαος στο Σολέρο από λιμάνι μέχρι Ανατολικά της Φορτέτζας, Παναγία των Αγγέλων σημερινή Μικρή Παναγία, Παναγία Ελεούσα, Ευλογημένη Παναγία Δοξαρά, Παναγία του Κατερίνη, Παναγία η οδηγήτρια, Παναγία Χρυσοποπηγή Πάνου Κορωναίου και Σμύρνης, Αγία Παρασκευή στο μακρύ δρόμο, Αγία Σοφία από μικρή Παναγία μέχρι Σοχώρα, Άγιος Στέφανος του Συρόπουλου, Άγιος Στέφανος στη Μεγάλη Ρούγα, Άγιος Σωτήρας στη Ρούγα, Άγιος Σωτήρας ο Ζωοδότης, Άγιος Σωτήρας του Περδικάρη, Των Αγίων Πάντων. Αναφέρεται επίσης δυτικά έξω από την πόλης σε αμπελόφυτη τοποθεσία εκκλησία Άγιος Γεώργιος .Δεν αναφέρεται όμως ο Άγιος Γεώργιος της Γρόττα με την καμάρα και τις ενισχυτικές ζώνες τομής οξυκορόφου τόξου που πρέπει να ανάγεται στους χρόνους της Ενετοκρατίας Χρειάζεται όμως να ερευνηθεί το θέμα (ΔΡΑΝΔΑΚΗΣ Ν. 1991,77-78). Επίσης ο Άη Γιώργης δεν αναφέρεται στις εκκλησίες του Ρεθύμνου, που μνημονεύει ο Ρεθεμνιώτης Μαρίνος Τζανές Μπουνιαλής στο ιστορικό ποίημα του «Ο Κρητικός Πόλεμος» (ΔΡΑΝΔΑΚΗΣ Ν. 1989, 47-51)

Όλα ωραία και καλά, κανένα καθολικό τάγμα παραπονούμενο. Σε μια πόλη, περίπου πέντε χιλιάδων κατοίκων τότε, χώρεσαν τόσα μοναστήρια και εκκλησίες. Το ένα τρίτο από το φέουδο της Κρήτης παραχώρησε η Γαληνοτάτη στην Λατινική εκκλησία και πάλι δεν γέμιζε η κοιλιά και το ταπεινόν σαρκίον των λατίνων παπάδων. Και άντε οι ντόπιοι ορθόδοξοι να κάνουν αγγαρείες για να τρώνε πόσοι καλόγεροι και οι nobilitas. Και οι ορθόδοξοι να εκκλησιάζονται, αν τολμούσαν βέβαια, σε κανένα ορθόδοξο εκκλησάκι ή μοναστηράκι έξω από το Ρέθυμνο. Άντε να θες να εκκλησιαστείς ως χριστιανός ορθόδοξος, και να φεύγεις ποδαράτα, από το Ρέθυμνο για το Αρκάδι, μια ημέρα δρόμο.

Και αυτοί οι Φραγκισκανοί το μισό Ρέθυμνο κρατούσαν, τι το ήθελαν το μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου στο τότε ομώνυμο λόφο και σήμερα Τιμίου Σταυρού, που τον ονομάσαμε από τότε και τον ονομάζουμε ακόμα Φουρκοκέφαλο, όπου οι nobilitas Ενετοί εκτελούσαν με ένα από τα χειρότερα βασανιστήρια το φούρκισμα (ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ 1987, 135,134-136,141,218,247,286,289,361,475) τους ορθοδόξους Κρητικούς, που δεν πήγαιναν στις αγγαρείες ή που συμμετείχαν στις επαναστάσεις (1^ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΡΕΘΥΜΝΗΣ 1994,14-15) ή δεν τάιζαν καλόγερους και nobilitas. Πιθανόν να το έκτισαν δίπλα στην Φούρκα για να παίρνουν τα ψαλτικά και τα θαφτικά από τις οικογένειες των φουρκισμένων και να πλακωνόταν με τις καλόγριες του από κάτω μοναστηριού του Αγίου Αντωνίου του Μεσαμπελίτη, όπου και το νεκροταφείο (ΔΡΑΝΔΑΚΗΣ Ν. 1991,79-80).

Οι μη ημέτεροι των πόλεων και όλοι οι χωρικοί της Κρήτης ήταν υποχρεωμένοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους, αμισθί εννοείται, όχι μόνο στους φεουδάρχες αλλά και στο δημόσιο για την κατασκευή και συντήρηση των φρουρίων και άλλων οχυρωματικών έργων για την φύλαξη των και για την επάνδρωση των πολεμικών πλοίων της Βενετίας Υπόχρεοι σε αγγαρείες houommini da fatti ( άκου όνομα, άνθρωποι για να το κάνουν) ήταν όλοι οι άνδρες από 14-60 ετών και οι γυναίκες κάθε ηλικίας. Η χειρότερη όμως αγγαρεία ήταν η αγγαρεία της θάλασσας δηλαδή υπηρεσία σε γαλέρα. «…Γιε μου κι να πας στα μακριά κι εις τον αλάργο κόσμο /Και θα σε βάλουν στο κουπί…» (ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θ. 1986,217-220).

Γι΄ αυτό πρέπει να σεβόμαστε τα τείχη της Φορτέτζας και του παλιού λιμανιού και όλων των μνημείων και να  μη τα γεμίζουμε με graffiti, γιατί κτίστηκαν με το αίμα και την αγγαρεία των προγόνων μας. Αλλά ποιος καθηγητής θα τολμήσει να μιλήσει στα παιδιά μας γι΄ αυτά και θίξει το ενετικό μας παρελθόν. Κατ΄ ευθείαν μετάθεση στην Κράνα.

Ούτε μία, ούτε δύο επαναστάσεις κάναμε στην Κρήτη για να ξεφορτωθούμε τους πολιτισμένους Βενετούς και την Γαληνοτάτη θαλασσοκρατορία τους και την αγγαρεία. Ένδεκα μετρημένες επαναστάσεις κάναμε εναντίον τους, μπορεί να ξεφεύγει και καμιά, και για να μη στρουθοκαμηλίζουμε, γιατί ξεχνάμε εύκολα τις παρακάτω:

1212 Επανάσταση Αγιοστεφανιτών

1. 1217 Επάνάσταση Σκορδιλών και Μελισσηνών
2. 1223 Δευτερη επανάσταση των Μελισσηνών
3. 1230 Επανάσταση των Δύο Συβρίτων
4. 1261 Επανάσταση Χορτατσών-Σκορδίλων και Μελισσηνών
5. 1283-1299 Επανάσταση Αλεξίου Καλέργη
6. 1330 Επανάσταση Βάρδα Καλλέργη
7. 1338-1341 Επανάσταση Λέοντος Καλέργη –Ψαρομηλίγγων
8. 1341-1347 Επανάσταση Καψοκαλύβη –Ψαρομηλλίγγων
9. 1363 Αποστασία των αποίκων – Δημοκρατία Αγίου Τίτου ( αυτοί αποστάτησαν, εμείς σκοτωθήκαμε)
10. 1367 Επανάσταση των Καλλεργών Ιωάννη-Γεωργίου-Αλεξίου (ΣΠΑΝΑΚΗΣ Σ. 1991.134-140).

Όσον αφορά τον Άγιο Γεώργιο της Γρόττα αποδεικνύεται ότι κτίστηκε επί Ενετοκρατίας, σύμφωνα με τα προαναφερόμενα στην έρευνα του Γιάννη Γρυντάκη Επίσης ααποδεικνύεται  από την  δυτική αρχιτεκτονική του και από την ιταλική λέξη grotta. Οι δυο μεγάλες κατοικίες (τέως κατοικίες ενετικών αρχόντων), που βρίσκονται η μια βόρειοανατολικά του ναού με είσοδο  από την Νεοφύτου Πατελλάρου με τεράστιο περβόλι και εφάπτεται του ναού και της άλλης που βρίσκεται νότια και ανατολικά, όπου στεγάζεται σήμερα το εργαστήριο του αρχαιολογικού τμήματος της φιλοσοφικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, με είσοδο Πατριάρχου Γρηγορίου, δικαιολογούν επίσης την Ενετική κατασκευή αλλά και την πιθανότητα ο ναός να ήταν οικογενειακός.

Που ήταν το δεσποτικό μας και ποια είναι η εκκλησία των Ορθοδόξων Ρεθεμνιωτών από το 1647 μέχρι το 1844, που έχουμε διασωζόμενη επιγραφή σε ορθόδοξη εκκλησία;

Άντε καλά πέρασαν, επί 250 χρόνια, οι ευγενείς ενετοί στο φέουδο τους την Κρήτη και πλακώνουν οι βάρβαροι οθωμανοί. Φούρκιζε ο ένας έσφαζε ο άλλος. Δεν καταλαβαίνω την διαφορά ευγενών και βαρβάρων, το ίδιο αποτέλεσμα επαναστατημένος και σκοτωμένος Κρητικός.

Κι οι Τούρκοι τσι λουμπάρδες (κανόνια) τους τσι  επήγα για μια νύχτα

Και δεν εφοβιθήκασι τσι μπάλες απόυ ερίχτα

Τσ΄επήγε και τσ΄ανέβασε τέτοιες φριχτές λουμπάρδες

εκεί στην πόρτα τσ΄εκκλησίας που΄τον οι καλογράδες

Έστησε το καστέλλι του΄ς τόπον που μπάλα σώνει

Μέσα στο Φουρκοκέφαλο ς’ τον Άγιο Αντώνη (ΜΠΟΥΝΙΑΛΗΣ Μ.Τ 1979,84.)

Δανεικά τα κουλούρια στο γάμο. Φούρκισμα σ΄ εμας οι ενετοί στον Άγιο Αντώνη, μπάλες οι τούρκοι στους ενετούς από τον Άγιο Αντώνη.

Με το που καταλαμβάνουν το Ρέθυμνο οι οθωμανοί το 1647 εξακολουθεί να παίζεται το ίδιο έργο «η σιωπή των αμνών». Οι κρατούντες αλλαξοπιστούν και γίνονται πάλι κρατούντες και οι αμνοί σιωπούν και περιμένουν το σφάξιμο. Μόνο το σκηνικό άλλαξε, εκεί που είχαμε καθολικές εκκλησίες στήθηκαν τζαμιά και μιναρέδες, εκεί που είχαμε κρίνη Ριμόντι είχαμε μεγάλο Τσεσμέ.

Ο καθολικός Άγιος Νικόλαος στην Φορτέτζα κατεδαφίστηκε και έγινε τζαμί του σουλτάνου Ιμπραήμ.

Η καθολική  Αγία Βαρβάρα έγινε  Καρά Μουσά τζαμί .

Το καθολικό της Παναγίας των Αυγουστίνων μοναχών έγινε Γαζή Χουσείν Πασά τζαμί κοινώς νερατζέ τζαμί.

Η καθολική Αγία Σοφία έγινε Γιαχιά Ιμπραήμ τζαμί.

Η Κυρία των Αγγέλων έγινε Ανκεμπούτ Πασά τζαμί ή Kουτσοτρούλη τζαμί (εδώ παίζεται λίγο, όπως θα δούμε παρακάτω)

Η βενετσιάνικη Λότζια έγινε  Χατζή Ιμπραήμ Αγά ή Kιουτσούκ (μικρό) τζαμί.

Ο ναός του αγίου Ονουφρίου σε Βελή πασά τζαμί και στη συνέχεια μοναστήρι κοινώς τεκές κ.ο κ (ΙΜΣ 2008).

Καθολική εκκλησία για εκκλησία δεν άφησαν να μη την κάνουν τζαμί. Εκεί που είχαμε βενετσιάνικο σκουφί τώρα είχαμε τούρκικο φέσι.

Με την κατάληψη του Ρεθύμνου 1647 ο Νεόφυτος Πατελλάρος, λόγιος μοναχός της μονής Αρκαδίου και συγγενής του Οικουμενικού Πατριάρχη Αθανασίου Γ΄ χειροτονήθηκε ως πρώτος ορθόδοξος μητροπολίτης Κρήτης. (ΤΡΟΥΛΗΣ Μ. 2000,38).

Τον τουρκοενετικόν πόλεμον δια την κατάληψιν της Κρήτης παρηκολούθει ό πρώτος μέγας διερμηνεύς της Υψηλής Πύλης Παναγιωτάκης Νικούσιος, ό όποιος θα εισηγηθή την εφαρμογήν της αναλόγου τακτικής από μέρους της οθωμανικής  αυτοκρατορίας έναντι της ορθοδόξου Κρήτης, την απόδοσιν δηλαδή των σχετικών προνομίων  και την αποκατάστασιν της ορθοδόξου εκεί ιεραρχίας. Ήδη προ της οθωμανικής κυριαρχίας κατήλθεν εις την νήσον ο υπό του Οικουμενικού Πατριαρχείου επιλεγείς πρώτος μητροπολίτης Κρήτης Νεόφυτος Πατελλάρος (1646 – 1670) συγγενής του πατριάρχου Αθανασίου του Πατελλάρου (1634, 1651). Ολίγον κατ’ ολίγον επετεύχθη ή ανασύστασις των επισκοπών. Εις χειρόγραφον του 1659 αναγράφονται 12 έπίσκοπαί. Τακτικόν του 1700 τιτλοφορεί τον μητροπολίτην «ο Κρήτης και πάσης Ευρώπης» και υποτάσσει εις αυτόν 12 επισκοπάς. Μεταξύ  των δώδεκα και δέκα κυμαίνεται ό γνωστός αριθμός των επισκοπών κατά τον ΙΖ’  αιώνα, ενώ αρχάς του ΙΘ’ αιώνος αι επίσκοπαί ήσαν 11, με ένα τιτουλάριον έπίσκοπον βοηθόν του μητροπολίτου. Μετά το 1821 ό αριθμός των επισκοπών περιωρίσθη δια  συγχωνεύσεως εις  πέντε, αλλά  περί το 1860 αποκατέστη το παλαιόν καθεστώς. Η ηθική κατάστασις του κλήρου και του λαού κατά τους χρόνους τούτους παρουσιάζεται ανωτέρα από την έποχήν της Ενετοκρατίας. Τα μοναστήρια, τα όποια διετήρουν ή ελαβον το πατριαρχικόν σταυροπήγιον, έξηκολούθουν να είναι κέντρα γραμμάτων και πνευματικής αναπτύξεως των χριστιανών. Εις αυτά ήρχισαν να λειτουργούν κατώτερα εκπαιδευτήρια και κατώτεραι ιερατικαί σχολαί. Οι Κρητες αρχίζουν να σπουδάζουν την Θεολογίαν εις την Θεολογικήν Σχολήν του πανεπιστημίου Αθηνών, εις την Σχολήν του Σταυρού των Ιεροσολύμων καί ιδίως εις την Σχολήν της Χάλκης του Οικουμενικού Πατριαρχείου (ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ Β., 1991,95-96).

Τώρα εγώ ως Ρεθεμνιώτης και ορθόδοξος χριστιανός με ποιους είμαι με τους καλούς ενετούς ή με τους κακούς οθωμανούς;

Ουσιαστικές πληροφορίες για τους επισκόπους Ρεθύμνης έχουμε από το 1671 με πρώτο επίσκοπο τον Μακάριο και ακολουθούν ο Φιλόθεος Πατελλάρος Αθανάσιος Χορτάτσης, ο Δανιήλ (καθαιρέθηκε ως αποστάτης), ο Άνθιμος, ο Καλλίνικος ο Γεράσιμος Περδικάρης (σφάχτηκε από τους οθωμανούς το 1822), ο Ιωαννίκιος Λαζαρίδης. Το 1838 συνενώνεται η μητρόπολις Αυλοποτάμου με την Ρεθύμνης Πρώτος επίσκοπος Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου 1838-1839 είναι ο  τέως Αυλοποτάμου (1832-1838) Καλλίνικος Νικολετάκης. (ΤΡΟΥΛΗΣ Μ. 2000, 39-40)

Το ερώτημα που γεννιέται είναι, που ήταν το δεσποτικό μας και ποια είναι η εκκλησία των Ορθοδόξων Ρεθεμνιωτών από το 1647 μέχρι το 1844, που έχουμε διασωζόμενη ενεπίγραφη επιγραφή σε ορθόδοξη εκκλησία;

Η θρησκευτική ανοχή των σουλτάνων απέναντι στους ορθοδόξους και τους εβραίους ήταν καθαρά πολιτικό λόγος, ώστε να έχουν δια μέσου της θρησκείας τον έλεγχο των υπηκόων. Η διαμονή των επισκόπων τα πρώτα χρόνια της Οθωμανοκρατίας εντός των τειχών των πόλεων ήταν παρακινδυνευμένη και έτσι διέμεναν σε μοναστήρια εκτός πόλης.

Το δεσποτικό μας στην παλιά πόλη έχει επιγραφή, που αναφέρει ότι ανακαινίσθηκε εκ βάθρων από τους Ρώσους το έτος 1900. Άρα προϋπήρχε του 1900.

Ο ορθόδοξος ναός της Αγίας Βαρβάρας κτίστηκε το έτος 1855 (ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ Χ. 2004, 24). Ο ναός του Αγίου Αντωνίου αν και προυπάρχει ως καθολικό παρεκκλήσι έχει ερειπωθεί και ανακαινίζεται εκ βάθρων το 1863. (ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ Χ. 1999, 450).

Η μητρόπολη, καθεδρικός ναός Εισοδίων της Θεοτόκου, έχει ενεπίγραφη επιγραφή το έτος 1844 και αφορά το κτίσιμο του δεύτερου ναού, ο τρίτος ξεκίνησε το 1956 . Ο ναός αυτός ήταν μια μικρή οικογενειακή εκκλησία στη θέση του σημερινού καθεδρικού ναού. … Δυστυχώς, δεν βρήκα γραπτή πηγή για το ναΐσκο αυτό (πρώτο) στα χρόνια της Ενετοκρατίας. Μελέτες και κείμενα της περιόδου αυτής δε μνημονεύουν τον το ναΐσκο αυτόν (ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ Χ 1999 30-46).

Ο Καλλίνικος Νικολετάκης ως πρώτος μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου το 1838 αφιέρωσε το μεγαλύτερο των δραστηριοτήτων του με την ίδρυση χριστιανικών σχολείων (ΤΡΟΥΛΗΣ Μ. 2000,40).. Οι πρώτες γραπτές πηγές για τα χριστιανικά σχολεία της πόλης είναι οι δεκατρείς κώδικες 1834-1838 (ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ Χ, 1999,281). Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο πριν τον Καλλίνικο ο επίσκοπος Ρεθύμνης Ιωαννίκιος ασχολήθηκε με τα σχολεία, γιατί ενθρονίστηκε  Επίσκοπος τον Ιούλιο του 1826, έφυγε τον Δεκέμβρη του 1827 με ρώσικο πλοίο, όπως έφυγε κατά σύμπτωση τον ίδιο μήνα του ίδιου έτους και η τέταρτη κάρα του ενός από τους Αγίων 4 Μαρτύρων. Ο Ιωαννίκιος επέστρεψε στο Ρέθυμνο το 1842, μετά από  15 χρόνια αλλά μέχρι το 1838, που έγινε επίσκοπος Ιωαννίνων κρατούσε τον τίτλο του Επισκόπου Ρεθύμνης, χωρίς να είναι στο Ρέθυμνο. Πέθανε το 1843 και θάφτηκε στον περίβολο της μητρόπολης μας, ως επίσκοπος Ρεθύμνης. (ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Χ 2005, 15-27 κ ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Χ 2005, 141).

Μυστήρια πράγματα, καλά λένε πίστευε και μη ερεύνα.

Τα χριστιανικά σχολεία έγιναν δίπλα στο καθεδρικό ναό, άρα δικαιολογείται σε όλο αυτό συγκρότημα και η ύπαρξη του ή ανέγερση ή μετατροπή κάποιου κτιρίου σε πρώτο δεσποτικό. Το βέβαιο είναι ότι το δεσποτικό ανακαινίσθηκε εκ βάθρων το 1900 από τους Ρώσους. Εφ΄ όσον δεν έχουμε καμιά γραπτή πηγή για την ύπαρξη του καθεδρικού μας ναού επί ενετοκρατίας, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Μητροπολιτικός ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου ως και τα χριστιανικά σχολεία γύρω από τον ναό και το πρώτο δεσποτικό έγιναν το 1844 ή γύρω από αυτή την ημερομηνία. Το βέβαιο είναι ότι όλα έγιναν επί μητροπολίτη Καλλίνικου Νικολετάκη.

Από το 1840 τέλος της Αιγυπτιοκρατίας στην Κρήτη (1830-1840) και την επάνοδο της Οθωμανοκρατορίας μέχρι την επανάσταση του 1866 η περίοδος χαρακτηρίζεται περίοδος ειρήνης στην Κρήτη. Με την συνθήκη των Παρισίων το (1856) ο σουλτάνος υποχρεώνεται να εκδώσει το  Χαρτί Χουμαγιούν, με το οποίο παραχωρεί σημαντικά προνόμια στους χριστιανούς υπηκόους του ανεξιθρησκεία, προσωπική ελευθερία, εξασφάλιση τιμής και ιδιοκτησίας (ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θ 1986,337-359) άσχετα πως τα τσιράκια του παντού και ιδιαίτερα στην Κρήτη το καταπατούσαν και δεν ξεχνούμε τις βεβηλώσεις ναών από τους μουσουλμάνους και τον οθωμανικό στρατό κατά τις επαναστατικές περιόδους (ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ Ι. 1993, 61-98). Οκτώ μετρημένες επαναστάσεις κάναμε για να ξεμπερδέψουμε και από τους Οθωμανούς και αν βάλουμε και το κίνημα στις Μουρνιές 1833 κατά το intermetzo της αιγυπτιοκρατίας, σύνολο εννέα. Και για να μη ξεχνούμε το πετσόκωμα με γιαταγάνι τούτη την φορά και όχι με φούρκισμα έχουμε και λέμε.

1) Επανάσταση του Δασκαλογιάννη 1770

2) Επανάσταση 1821-1830

3) Το κίνημα του Μαυρογένη 1858

4) Επανάσταση 1866-1869

5) Επανάσταση του 1878

6) Η επανάσταση του 1889

7) Η επανάσταση του 1895, η τυχερή επανάσταση

8)Η επανάσταση του 1897-1898

Τώρα αν μου ξέφυγε καμιά συγχωρήστε με. Έχω χάσει το μπούσουλα με τις επαναστάσεις, χωρίς να βάλω τις προηγούμενες και τις επόμενες. Πάντως το τελικό σκόρ ήταν Ενετοί 11 – Οθωμανοί 8 και εμείς πληρώσαμε το γήπεδο.

Τόσο αίμα, από το 1204 που πλάκωσαν οι ευγενείς ενετοί μέχρι το 1878 που έφυγαν οι βάρβαροι οθωμανοί, χώρια τις υπόλοιπες επαναστάσεις και τις ξεχάσαμε και μπερδεύουν τα παιδιά μας την επανάσταση του Αρκαδιού με την πτώση των Γερμανών στου Σταυρωμένου. Ότι και να πεις άξιοι της μοίρας μας είμαστε.

Το 1844, που θεμελιώθηκε ο ναός της μητρόπολης μας, γενικός διοικητής Κρήτης είναι ο Μουσταφά Ναϊλή Πασάς, ο Γκιριτλής (Κρητικός), από 31 -10-1842 μέχρι το 1850, που ο σουλτάνος τον κάνει βεζύρη – πρωθυπουργό και τον πάει στην Κωνσταντινούπολη για να μη του φάει την Κρήτη. Ο Γκιριτλής είναι μια μορφή που εκτός από ιστορικά πρέπει να ψαχτεί και ψυχολογικά. Αξίζει να πούμε λίγα γι’ αυτόν ΄

Ό Μουσταφά Ναϊλή πασάς γεννήθηκε το 1795 στο χωριό Πόγιαν της Αλβανίας και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη το 1871. Διαδραμάτισε σπουδαιότατο ρόλο στην Κρήτη το δέκατο ένατο αιώνα και το όνομά του έχει συνδεθεί με την ιστορία της Κρήτης από την επανάσταση  του 1821 μέχρι την άλλη επανάσταση του 1866 – 1869. Το 1828 πολιόρκησε τον Χατζή Μιχάλη Νταλιάνη στο Φραγκοκάστελλο με το γνωστό οικτρό τέλος. Είναι αυτός πού δημιούργησε το δράμα του Αρκαδίου το Νοέμβριο του 1866. Ο Μουσταφά Ναϊλή πασάς δημιούργησε κολοσσιαία περιουσία στην Κρήτη και σκέφτηκε να την κάνει οικογενειακό του τιμάριο, όπως ο Μωχάμετ Αλι την Αίγυπτο. Πρόκειται για μια δισυπόστατη προσωπικότητα, απ’ αυτές που προσφέρονται για μελέτη – και όχι μόνο στους ιστορικούς. Αμέτρητες είναι οι πράξεις σκληρότητας που, άμεσα ή έμμεσα, συνδέονται με τ΄ όνομα του Οι μεγαλόψυχες όμως χειρονομίες του, όπως η παραχώρηση του ενός από τα σαπουνοποιεία του στα Χανιά για να ξαναγίνει εκκλησία η σημερινή Μητρόπολη των Χανίων. Ο σεβασμός της θρησκείας της ευνοούμενης του Ελένη Βολάνη, που άρπαξε από τα Σκουλούφια Μυλοποτάμου, που της έκτισε εκκλησία στο μέγαρο του στην Κωνσταντινούπολη, όπου λειτουργούσε ορθόδοξος παπάς, που τον πλήρωνε ό ίδιος . Οι φιλίες και οι αμέτρητες «κουμπαριές» του στην Κρήτη. Η προσωνυμία «Γκιριτλής» (=Κρητικός), που του αποδόθηκε, εύκολα εξηγείται, εκείνο που μένει δυσεξήγητο είναι οι αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν το βίο και την πολιτεία του στην Κρήτη. (ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Χ. 2008,33)

Τώρα πως τα κατάφερε ο Δεσπότης μας Καλλίνικος Νικολετάκης και θεμελίωσε Μητροπολιτικό ναό και έκανε σχολεία στη μέση της πόλης μας με τον Μουσταφά Ναϊλή Πασά τον Γκιριτλή αφεντικό στην Κρήτη και χωρίς Χατί Χουμαγιούν, μυστήρια πράγματα. Ο Μητροπολίτης μας Καλλίνικος μπορεί να χρησιμοποίησε λίγο τις συντεκνιές, λίγο την μουρμούρα της χριστιανής Ελένης Βολάνη και να τα κατάφερε. Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Ο Μητροπολίτης Καλλίνικος ήταν Δεσπότης που τόλμησε σε δύσκολες εποχές και μπράβο του, που τίμησε τα  ράσα του!

Σύμφωνα με τα προαναφερόμενα από το 1647 που το Ρέθυμνο έπεσε στους οθωμανούς μέχρι το 1842 έχουμε Μητροπολίτες στο Ρέθυμνο, Οι ορθόδοξοι όσοι δεν αλλαξοπίστησαν έχουν το δικαίωμα να εκκλησιάζονται αλλά που εκκλησιάζονται;

Στα πρώτα χρόνια της οθωμανικής  κατάκτησης του Ρεθύμνου η σημερινή μας Μικρή Παναγία ή Κυρία των Αγγέλων, τέως ενετική εκκλησία της Αγίας Μαρίας της Μαγδαληνής του τάγματος των Δομινικάνών αφέθηκε στους ορθοδόξους κατοίκους για λατρεία. Λίγο αργότερα ο πορθητής της πόλης Χουσείν Πασάς που κατοικούσε στο φρούριο, κατεβαίνοντας στην πόλη είδε στο ναό συγκεντρωμένο πλήθος και, αφού εξοργισμένος το έδιωξε, τοποθέτησε μιχράμπ και τον μετέτρεψε σε τζαμί (ΜΑΛΑΓΑΡΗ Α.-ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ Χ. 1991,30).

Η ορθόδοξη εκκλησία της Κεράς των Αγγέλων, της ύστερης βενετικής περιόδου, αναφέρεται σε οθωμανική πηγή του έτους 1654, γεγονός που σημαίνει πιθανόν ότι συνέχιζε να λειτουργεί ως ορθόδοξη εκκλησία μετά την οθωμανική κατάκτηση του Ρεθύμνου. O ναός μετατράπηκε σε τζαμί από τον Ανκεμπούτ Αχμέτ Πασά, αρχιστράτηγο των οθωμανικών στρατευμάτων στην Κρήτη κατά τα έτη 1661-1666. Το τζαμί του Ανκεμπούτ Αχμέτ Πασά αναφέρεται από τον Εβλιά Τσελεμπί (1691 και σε καταχώριση του έτους 1671 από το κατάστιχο του κάδη του Χάνδακα ως τζαμί «του αρχιστράτηγου (serasker) Αχμέτ Πασά» και είχε δώσει το όνομα του στη συνοικία γύρω του. Στο νότιο κλίτος του ναού ανεγέρθηκε μιναρές, αλλά η κορυφή του σύντομα κατέρρευσε και έμεινε γνωστός ως «Κουτσοτρούλης», ενώ το τζαμί ήταν γνωστό και ως «τζαμί του κομμένου μιναρέ». Ο Παπαδάκις αναφέρει ότι οι μουσουλμάνοι θεωρούσαν» ότι ο μιναρές κατέρρευσε το 1687 λόγω σεισμού. Τη νύχτα μεταξύ 3ης και 4ης Απριλίου 1917, ορθόδοξοι χριστιανοί του Ρεθύμνου, υποστηρίζοντας ότι βρέθηκε από θαύμα εικόνα της Παναγίας στη σκάλα του μιναρέ, κατέλαβαν το τζαμί, γκρέμισαν τον μιναρέ και έκτισαν εκ νέου το νότιο κλίτος του ναού, τον οποίο επαναλειτούργησαν ως ορθόδοξη εκκλησία της Κυρίας των Αγγέλων ή Μικρή Παναγιά (Ι.Μ.Σ 2008).

Σύμφωνα με τις προαναφερόμενες πηγές συμπεραίνουμε ότι, από το 1647, που το Ρέθυμνο καταλήφθηκε από τους οθωμανούς και έφυγαν οι ενετοί, μέχρι και το 1654, δηλαδή τα πρώτα επτά χρόνια της οθωμανοκρατίας, ο ναός της Μικρής Παναγίας είναι ο πρώτος και μοναδικός ναός που παραχωρήθηκε στους ορθοδόξους Ρεθεμνιώτες από τους Οθωμανούς για να εκκλησιάζονται.

Αποδεικνύεται επίσης ότι ίδιος  ναός δεν μετατράπηκε αμέσως  σε τζαμί, σε αντίθεση με τις άλλες καθολικές εκκλησίες, που με την κατάκτηση του Ρεθύμνου το 1647 από τους μουσουλμανους, μέχρι το 1924 που έφυγε ο τελευταίος μουσουλμάνος από το Ρέθυμνο μετατράπηκαν σε τζαμιά.

Ο ναός αυτός είναι ο μοναδικός ναός της πόλης, που από τζαμί ξανάγινε ορθόδοξος ναός, το 1917, πριν φύγουν οι μουσουλμάνοι το 1924, σε αντίθεση με τα άλλα τζαμιά, που ακόμα και μετά την φυγή των μουσουλμάνων δεν έγιναν εκκλησίες αλλά αποθήκες και  αίθουσες πολιτισμού, όπως διατηρούνται μέχρι σήμερα.

Αν δεχθούμε και την συνεχόμενη πτώση του μιναρέ του, όταν ήταν τζαμί, εξ ου και το όνομα «κουτσοτρούλης», φαίνεται πως η Παναγία δεν την είχε δει με καλό μάτι αυτή της μετατροπή της εκκλησίας σε τζαμί και όλο κόλπα έκανε στους μουσουλμάνους. «Γι΄ αυτό μη πειράζετε Αγίους και προπαντός την Παναγία, γιατί από κάπου θα την βρείτε» (Εκ του προς οικοπεδοφάγους το ανάγνωσμα).

Ο Άη Γιώργης της Γρόττα είναι η μοναδική ορθόδοξη εκκλησία, που λειτουργείται μέσα στην πόλη του Ρεθύμνου, επί Οθωμανοκρατίας κατά τα δύσκολα χρόνια 1654 μέχρι 1844.

Χαρακτηριστική περίπτωση Αγίου, που προκαλούσε δέος στους μουσουλμάνους της Κρήτης είναι η περίπτωση του Αγίου Γεωργίου. Ο Πολωνός περιηγητής Τσερμίνσκι αναφέρει και παρουσιάζει στο περιηγητικό βιβλίο του εικόνα του Αγίου Γεωργίου, που είδε σε τζαμί του Ηράκλειο, που απεικονίζει τον Άγιο Γεώργιο ντυμένο με μουσουλμανική ενδυμασία, τούρκικο φέσι και γιαταγάνι να σκοτώνει τον δράκο. Στην φωτογραφία, δίπλα στον Άγιο Γεώργιο απεικονίζεται  άγνωστος άνδρας με μουσουλμανική ενδυμασία και πάνω από αυτόν ο Χαζέτ Αλί με το χαρακτηριστικό σπαθί του, μύτη  σε σχήμα V και δίπλα του δύο μορφές. Ο Χαζέτ Αλί είναι αυτός στον οποίο πιστεύουν οι Αλεβίδες μουσουλμάνοι. Ο Άη Γιώργης έχει ενσωματωθεί στην μουσουλμανική εορτή του Χιντρελέζ, που εορτάζεται τον Μάιο. Ακόμα και σήμερα κατά την 23^η Απριλίου ημερομηνία της γιορτής του, στην ορθόδοξη εκκλησία του Άη Γιώργη στην Μεγάλη Πριγκηπόνησο (Μπουγιούκαντα) του Βοσπόρου προσέρχονται κατά χιλιάδες οι μουσουλμάνες της περιοχής της Κωνσταντινούπολης για προσκύνημα. (ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Χ 2008,131).

Στο τέμπλο του ναού του Αγίου Γεωργίου της Γρόττα υπάρχει η εικόνα του Αγίου Γεωργίου, που φέρει υπογραφή του αγιογράφου Ιωάννη Φραγκόπουλου Ζακυνθίου το έτος 1844. Από το γεγονός αυτό είμαστε βέβαιοι ότι λειτουργείται ως ορθόδοξος ναός το 1844, χρόνος που αναγείρεται ο μητροπολιτικός ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου και μπορούμε να πειστούμε ότι ο ναός ως ορθόδοξος και το τέμπλο του προϋπάρχουν του 1844.

Ο Άγιος Γεώργιος προκαλεί δέος στους μουσουλμάνους και έχει ενσωματωθεί ως Άγιος στην θρησκεία τους. Τούτο δικαιολογεί τη ύπαρξη του ναού μέσα στον Τουρκομαχαλά.

Η κυρία των Αγγέλων Μικρή Παναγία λειτουργείται ως ορθόδοξος ναός από το 1647 μέχρι 1654 και από το 1917 μέχρι σήμερα. Δεν είναι δυνατόν να μην έχουν ορθόδοξο ναό οι χριστιανοί επί 190 χρόνια.

Ο ορθόδοξος ναός της Αγίας Βαρβάρας κτίστηκε το έτος 1855 (ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ Χ. 2004, 24)

Ο ναός του Αγίου Αντωνίου αν και προυπάρχει ως καθολικό παρεκκλήσι έχει ερειπωθεί και ανακαινίζεται εκ βάθρων το 1863 (ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ 1999,450).

Πρώτος μητροπολίτης Κρήτης Νεόφυτος Πατελλάρος (1646 – 1670). Ουσιαστικές πληροφορίες για τους επισκόπους Ρεθύμνης έχουμε από το 1671 με πρώτο επίσκοπο τον Μακάριο. Δεν είναι δυνατόν οι χριστιανοί, να μην έχουν ορθόδοξη εκκλησία επί 190 χρόνια μέσα στα τείχη της πόλης, στα πλαίσια της θρησκευτικής πολιτικής των οθωμανών.

Ο ναός είναι μικρός, σπηλαιώδης, grotta, κατά τον θρησκευτικό χαρακτηρισμό του. Δεν βρίσκεται σε εμφανές σημείο της πόλης, είναι μικρότερος και από το μικρότερο τζαμί το κιουτσούκ τζαμί (πρώην και νυν Λότζια) και έτσι δεν παρενοχλεί τους θρησκευτικούς ηγέτες των μουσουλμάνων.

Γίνεται λιτανεία από τον ναό του Αγίου Γεωργίου της Γρόττα μέχρι τον μητροπολιτικό ναό κατά την διπλανάσταση και ο οθωμανός διοικητής κάνει την μέγιστη τιμή και παραχωρεί στον Μητροπολίτη της πόλης το άλογο του και τον ηνίοχο του να τον μεταφέρει έφιππο από την μια εκκλησία στην άλλη.

Όλα τα παραπάνω αν και δεν το αποδεικνύουν, με πείθουν με μεγάλη βεβαιότητα ότι ο ιερός ναός του Αγίου Γεωργίου της Γρόττα υπήρξε ο μοναδικός ορθόδοξος ναός κατά τα έτη 1654 – 1844 μέσα στα τείχη της πόλης του Ρεθύμνου.

Τώρα αν εσάς δεν σας πείθουν αποδείξτε το αντίθετο. Εγώ, ως όχι και τόσο καλός ορθόδοξος χριστιανός, που πιστεύω στο «ερευνάτε τας γραφάς» και όχι στο «πίστευε και μη ερεύνα» πήγα την ημέρα της Χάρης του Αγίου Γεωργίου στο μικρό εκκλησάκι του στη Γρόττα ν΄ ανάψω ένα κεράκι και να προσκυνήσω και ο Άγιος μ΄ έβαλε σε μπελάδες, άσε που μπορεί να μπω σε περισσότερους, ενώ εσείς πήγατε στις διάσημες εκκλησίες του Άη Γιώργη, ήπιατε τα γάλατα σας, φάγατε τα βραστά σας, σας έδειξε και ένα κλάσμα του δευτερολέπτου η τηλεόραση και γλυτώσατε και τους μπελάδες..

Βιβλιογραφία

Προσπάθησα, όσο το δυνατόν, να χρησιμοποιήσω δημοσιεύματα εγκύρων πανεπιστημιακών, θεολόγων και ιστορικών, που ασχολούνται με τον τόπο μας και οι δημοσιεύσεις τους έχουν γίνει σε εκκλησιαστικά συγγράμματα, ώστε να μη μου τα ξαναψάλουν ορισμένοι άπιστοι Θωμάδες που ακολουθούν το πίστευε και μη ερεύνα, ότι χρησιμοποιώ αιρετικές πηγές.

1^ο Γ. Ρ : 1^ο Γυμνάσιο Ρεθύμνης – Τμήμα περιβαντολλογικής εκπαίδευσης, Ο λόφος του Τιμίου Σταυρού της πόλης μας. Ρέθυμνο 1994.

TOYRNEFORT J. 2003: Tournefort Joseph Pitton, Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του αρχιπελάγους, Ηράκλειο 2003.

ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ Ι. 1991: Γρυντάκης Γιάννης, Το Ρέθυμνο τα τελευταία χρόνια της Ενετοκρατίας. Νέα Χριστιανική Κρήτη. Ρέθυμνο 1991τ.  5-6.

ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ Ι. 1993: Γρυντάκης Γιάννης, Βεβηλώσεις Χριστιανικών ναών από τους Μουσουλμάνους στο Ρέθυμνο κατά τα έτη 1889-1993. Χριστιανική Κρήτη 1993 τ. 9.

ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θ. 1986: Δετοράκης Θεοχάρης, Ιστορία της Κρήτης. Αθήνα 1986.

ΔΕΤΤΟΡΑΚΗΣ Ι. 1950: Δεττοράκης Ιωάννης, Αναμνήσεις από το παλαιόν Ρέθυμνο. Εφημ. «Βήμα» Ρεθύμνου 1761/26-9-1950.

ΔΡΑΝΔΑΚΗΣ Ν. 1989: Δρανδάκης Νικόλαος Β, Εκκλησίες του Ρεθέμνους μνηνμονευόμενες στον Κρητικό πόλεμο του Μαρίνου Τζανέ Μπουνιαλή. Νέα Χριστιανική Κρήτη 1989, τ. 1.

ΔΡΑΝΔΑΚΗΣ Ν. 1991: Δρανδάκη Νικόλαος, Β., Ναοί Ορθοδόξων του Ρεθέμνους αναφερόμενοι κυρίως στα κατάστιχα δυο Ρεθυμνίων συμβολαιογράφων της Ενετοκρατίας. Νέα Χριστιανική Κρήτη1991 τ. 5-6.

Ι.Μ.Σ 2008: Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών,- Τμήμα Τουρκολογίας, Στα χρόνια των Οθωμανών. 2008 Digitalcrete.ims.forth.gr

ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ Χ 1999: Καμηλάκης Χαράλαμπος. Ο μητροπολιτικός ιερός ναός Τα Εισόσια της Θεοτόκου Ρεθύμνου και τα περί αυτόν κτίσματα και παρεκκλήσια. Ρέθυμνο 1999.

ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ Χ. 2004: Καμηλάκης Χαράλαμπος, Η Αγία Μεγαλομάρτυς Βαρβάρα πολιούχος Ρεθύμνου. Ρέθυμνο 2004.

ΜΑΛΑΓΑΡΗ Α.-ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ Χ. 1991: Μαλαγαρή Αλκμίνη. Στρατιδάκης Χάρης, Ρέθυμνο. Αθήνα1991.

ΜΠΟΥΝΙΑΛΗΣ Μ.Τ 1979: Μαρίνος Τζανέ Μπουνιαλής, Ο Κρητικός πόλεμος1645-1669. Έκδοση κριτική εισαγωγή- επιμέλεια Νενεδάκης Ανδρέας . Αθήνας 1979.

ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Χ 2005: Παπαδάκης Χαρίδημος, Τα Χασαπιά του Ρεθύμνου και όχι μόνον. Ρέθυμνο 2005.

ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Χ. 2005: Παπαδάκης Χαρίδημος Χρονολόγιο των Τεσσάρων Νεομαρτύρων Ρεθύμνης. Νέα Χριστιανική Κρήτη. Ρέθυμνο 2005 τ. 24.

ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Χ. 2008: Παπαδάκης Χαρίδημος, Οι Αφρικανοί στην Κρήτη- Χαλικούτες. Ρέθυμνο 2008.

ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ Κ 1987: Σιμόπουλος Κυριάκος, Βασανιστήρια και εξουσία. Αθήνα 1987.

ΣΠΑΝΑΚΗΣ Σ. 1991: Σπανάκης Στέργιος, Η Κρήτη την περίοδο της Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας (1204-1669 και 1669-1898). Νέα Χριστιανική Κρήτη Ρέθυμνο 1991 τεύχη 5-6.

ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ Β. 1991: Σταυρίδης Βασίλειος, Η εκκλησία της Κρήτης, Νέα Χριστιανική Κρήτη 1991 τεύχη 5-6.

ΤΡΟΥΛΗΣ Μ. 2000: Τρούλης Μιχάλης, Ιερά Μητρόπολις Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου- Ιστορία – Μνημεία – Θησαυροί . Έκδοση Ιερά Μητρόπλη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου. Ρέθυμνο 2000.