Περισχοινισμός

 Δεύτερη Ανάσταση Σελλιά 1965

Μία από τις πιο βαθειά ριζωμένες τελετουργικές πρακτικές στον ελληνικό χώρο, που έχει τις ρίζες  της στην αρχαιότητα και έχει αφήσει τα ίχνη της μέχρι σήμερα είναι η θρησκευτική και συγχρόνως μαγική καθαγίαση του χώρου της κοινότητας με σκοπό την επιβίωση της.

Η μαγικοθρησκευτική οριοθέτησή – ζώσιμο – της κοινότητας, συνήθως του δομημένου χώρου της, προστατεύει και εκδιώκει από τον χώρο αρνητικές επικίνδυνες υπερφυσικές δυνάμεις και καταστάσεις, που ευθύνονται για την πρόκληση του κακού και συγχρόνως έχει σκοπό να προσελκύσει θετικές δυνάμεις.

Με το «ζώσιμο» σχηματίζεται μαγικός κύκλος ο οποίος αποκλείει τον εσωτερικό χώρο καθιστώντας τον απροσπέλαστο. Ακόμη και η αρχική οχύρωση των πόλεων πιστεύεται ότι ξεκίνησε ως προσπάθεια απομόνωσης και προστασίας των οικισμών από μαγικές δυνάμεις.

Το ζώσιμο των ναών και των χωριών αποτελούσε συνηθισμένη πρακτική που εφαρμοζόταν σε περιπτώσεις απανωτών θανάτων, επιδημιών, φυσικών καταστροφών, αλλά και σε περιπτώσεις ακραίων ή μη ευνοϊκών καιρικών φαινομένων.

Η πραγματοποίηση αυτής της οριοθέτησης επιτυγχάνεται με μία ποικιλία τελετουργικών πρακτικών: με περιάροση του οικισμού – αριστερόστροφη περιφορά ενός αρότρου -, περισχοινισμό, περιμετρική λιτανεία, περίζωση με φυσικά και τεχνητά ορόσημα, σταύρωμα με στοιχεία που συνδέονται με τα κύρια σημεία του ορίζοντα.

Οι πρακτικές αυτές αποδίδουν στον χώρο του οικισμού διάφορους τύπους μίας συμβολικής γεωμετρίας, οι οποίοι είναι εξαιρετικά συγγενικοί μεταξύ τους.

Περιπτώσεις περισχοινισμού έχουν καταγραφεί σε αρκετά μέρη του Ελλαδικού χώρου Βαρελλαίους Ευβοίας, Βάρος Λήμνου, Αλέα Αρκαδίας, Σαλαμίνα, Χάσια όρη του νομού Γρεβενών Παρανύμφους Ηρακλείου, Ψυχρό Λασιθίου και αλλού.

Ορισμένες συμβολικές συνιστώσες, οι οποίες μπορεί να ενεργοποιηθούν στα πλαίσια μίας τελετουργίας περισχοινισμού είναι οι εξής: 1) το απολύτως κλειστό, κλειδωμένο, δεμένο, σφραγισμένο, αδιάρρηκτο όριο. 2) ένα ή περισσότερα κεντρικά αντικείμενα (π.χ., πουκάμισο, πανί, νήμα, κλειδαριά). 3) η συνέχεια τον χρόνου κατασκευής του υλικού τού ορίου, ο οποίος πρέπει να αποτελεί μία ενότητα (μία νύχτα, μία ημέρα, τρεις ημέρες). 4) ο κατάλληλος χρόνος κατασκευής του ορίου (π.χ. νύχτα). 5) η κατασκευή του ορίου από καινούριο, αχρησιμοποίητο υλικό, συχνά λευκό βαμβάκι. 6) η έλλειψη σχέσης με τον θάνατο (π.χ., μονοστέφανες γυναίκες). 7) η σεξουαλική αγνότητα (παρθενιά). 8) γενικότερα, η ηθική αγνότητα. 9) η φυσική αγνότητα (εκτός περιόδου εμμηνόρροιας). 10) η γύμνωση κατά την κατασκευή του νήματος. 11) ο συμβολισμός των αριθμών (π.χ., 3, 40).

Στην πορεία του χρόνου προτιμήθηκε, μάλλον για λόγους πρακτικούς, ο περισχοινισμός μόνο του ναού επειδή ο ναός αντιπροσωπεύει το εφέστιο ιερό και μέσω αυτού ολόκληρη την κοινότητα.

Ο περισχοινισμός ( περί + σχοινίζω = περιδένω ) σήμερα έχει εκλείψει, τελευταία καταγραφή έχουμε στην Κρήτη το έτος 1988. Σήμερα έχει απομείνει σε ορισμένα χωριά η περιμετρική λιτάνευση των εικόνων για την προστασία του οικισμού από μελλοντικό κακό.

Ο Άγιος Χαράλαμπος θεωρείται ως ο διώκτης της πάνωλης, προστάτης της βλάστησης και των μεγάλων οικόσιτων ζώων. Αν υπήρχε στο χωριό εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπη συνήθιζαν να ξεκινούν απ’ αυτήν την περίζωση. Έδεναν στην πόρτα μια κλωστή τυλιγμένη σε κουβάρι, της οποίας η κατασκευή ποικίλει στα διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ξετύλιγαν το κουβάρι και κύκλωναν όλα τα σπίτια. Στο τέλος έδεναν πάλι στην πόρτα του Αγίου Χαραλάμπη την κλωστή και άφηναν το χωριό περιζωσμένο για όσο διάστημα χρειαζόταν, συνήθως 40 ημέρες, μια και ο αριθμός αυτός πρόσφερε επιπλέον προστασία. Αν δεν υπήρχε ναός και υπήρχε εικονοστάσι του Αγίου, ξεκινούσαν απ’ αυτό. Κι αν δεν υπήρχε ούτε εικονοστάσι, μπορούσαν να συμπεριλάβουν στον εθιμικό κύκλο ένα εικόνισμα του Αγίου. Εξ άλλου συνηθιζόταν, σε περίπτωση που δεν υπήρχε ούτε εκκλησία ούτε εικονοστάσι στο χωριό, να φροντίζουν ώστε να υπάρχει εικόνα του Αγίου σε κάποια εκκλησία.

Στην εφημερίδα «Η Δίκτη» του Οροπεδίου Λασιθίου ο Ι. Καραβαλάκης δημοσιεύτηκε το 1988 μια πλήρης περιγραφή της τελετής περισχοινισμού-ζωσίματος» του χωριού Ψυχρό στις 24 Σεπτεμβρίου, εξ αιτίας των πολλών θανάτων που προκάλεσε ανησυχία στο χωριό.

Ένα τέτοιο περισχοινισμό κατέγραψε και κινηματογράφησε ο Γιώργος Αικατερινίδης το καλοκαίρι του 1964 στο χωριό Παρανύμφους Ηρακλείου, που δεν φυσούσε ευνοϊκός άνεμος για να λιχνίσουν τον καρπό στα αλώνια. Ο περισχοινισμός άρχιζε και κατέληγε στην πόρτα της εκκλησίας:

«Έκαμαν το σταυρό τους και άρχισαν να ζώνουν περιμετρικά την εκκλησία με το νήμα ξεκινώντας από το κερκέλι της πόρτας. Στη συνέχεια, χωρίς να κόψουν το νήμα, έζωσαν το χωριό, περικλείοντας και αλώνια […] Κατέληξαν και πάλι στον πολιούχο Άγιο, δένοντας το τέλος του νήματος στο ίδιο κερκέλι. Κάνοντας το σταυρό τους απεχώρησαν με πλήρη πεποίθηση στην ευόδωση της προσπάθειας τους».

Παράνυμφοι περισχοινισμός

Αφορμή γι΄ αυτό το άρθρο στάθηκε η παρατήρηση μου ότι στο χωριό μου τα Σελλιά η περιφορά του Επιταφίου ακολουθεί μια διαφορετική πορεία, εκκλησία, κεντρική πλατεία του χωριού και επιστροφή στην εκκλησία, σε αντίθεση με την περιφορά των εικόνων που γίνεται την Κυριακή της Ανάστασης, οπότε τα αγόρια  του χωριού κρατώντας όλες τις εικόνες της εκκλησίας τις περιφέρουν περιμετρικά, περιζώνοντας κυκλικά όλο το χωριό (πιθανόν απμεινάρι περισχοινισμού). Έθιμο που δεν διατηρείται σε άλλα χωριά της περιοχής μας. Ούτε ο ιερέας, ούτε οι παλαιοί του χωριού μπορούσαν να μου δώσουν μια εξήγηση μου απαντούσαν απλά «έτσι το βρήκαμε».

Βιβλιογραφία

Λαγόπουλος Αλέξανδρος, Ο ουρανός πάνω στη Γη – Τελετουργίες καθαγίασης του ελληνικού παραδοσιακού οικισμού. Εκδόσεις Οδυσσέας. Αθήνα 2003.

Ψιλάκης Νίκος, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη – Έθιμα στον κύκλο του χρόνου. Εκδόσεις Καρμάνωρ. Ηράκλειο 2005.

Φωτό: Σελλιά 1965 ,αρχείο συγγραφέα. Παράνυμφοι από το προαναφερόμενο βιβλίο του Ψιλάκη

13-6-2011